Monumenten in Nederland. Limburg

Heel

Dorp, ontstaan op de hoge oever van de Maas en voor het eerst genoemd in 1202. Op deze plaats bevond zich een Romeinse nederzetting. Het dorp Heel kwam in de 10de eeuw in bezit van het St.-Lambertuskapittel te Luik. Het werd een vrijdorp, vallend onder Neeritter. Vanaf 1417 was Heel in leen bij de heer van Horn. Tot 1795 viel het onder het prins-bisdom Luik. Het wegdorp onderging na circa 1880 enige groei in verband met de komst van enkele tehuizen voor geestelijk gehandicapten. Na 1945 is het dorp uitgebreid aan de noord- en de zuidwestzijde.

De R.K. St.-Stephanuskerk (Mgr. Savelbergweg 79) is een driebeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren met ingesnoerde spits. De romaanse toren verrees rond 1100 in Maaskeien en kolenzandsteen. Vermoedelijk in de 14de eeuw volgde een verhoging in tufsteen en mergel. In de toren hangen twee klokken, te weten uit 1380 en 1524 (Joris Sulris). De middeleeuwse kerk werd in fasen vernieuwd. In 1901

[p. 137]

kwamen naar ontwerp van C.J.H. Franssen het neogotische koor en het transept tot stand, in 1907 gevolgd door het pseudobasilicale schip. De hele kerk is met mergelsteen bekleed. De oorlogsschade heeft men in 1948-'49 onder leiding van P. Cuypers jr. hersteld. Inwendig zijn van de oude kerk vier 15de-eeuwse hardstenen zuilen met Maaskapitelen bewaard gebleven. Tot de inventaris behoren een hardstenen romaans doopvont (eind 12de eeuw), een Annatrits (begin 16de eeuw), een preekstoel (1705) en twee biechtstoelen (1730 en 1734). Het Maria-raam van M. Weiss dateert uit 1946. In de muur van het kerkhof zijn vijf grafkruisen uit de 17de en 18de eeuw ingemetseld. Verder zijn er een hardstenen kruis (1737) en graftekens van de kasteelheren J.G.H. Hermans († 1861) en F.J. baron de Meer d'Osen († 1869).

Kasteel Heel (Mgr. Savelbergweg 104) vormt de kern van een voorm. klooster met verpleegtehuis voor geestelijk gehandicapten. In de huidige vorm is het een wit gepleisterd 17de-eeuws gebouw met een forse toren bekroond door een hoge klokvormige spits. Tegen de noordzijde zijn rond 1750 twee lagere haakse vleugels aangebouwd. Van de oude voorburcht bestaat nog een 17de-eeuws hoekpaviljoen met achtzijdige spits. In 1880 werd het kasteel verkocht aan de congregatie ‘Kleine Broeders en Zusters van de H. Jozeph’, waarachter P.J. Savelberg de drijvende kracht was. Het kasteel werd verbouwd tot ‘St.-Jozeph-gesticht’ en rond 1900 uitgebreid. Vanaf 1910 werden hier enkel vrouwen verpleegd en kreeg het de naam ‘Huize St. Anna’. Rond 1930 verrees een robuuste neoromaanse kerk. In de eindgevel van de noordvleugel (1907) heeft men in 1961 een oude hardstenen poort met fronton ingemetseld, voorzien

Heel, Kasteel Heel

Panheel bij Heel, Sluis in het kanaal Wessem-Nederweert

van het alliantiewapen van de families Horion-de Raville (1686). In de tuin staan een St.-Annabeeld (eind 19de eeuw) en een beeld van P.J. Savelberg (1954).

Het nieuwe R.K. St.-Josephklooster (Rector Driessenstraat 2) werd in 1908 gesticht voor de verpleging van uitsluitend mannelijke, geestelijk gehandicapte, patiënten. Het U-vormige complex in neorenaissance-stijl is later met een verdieping verhoogd. Uit circa 1908 dateert de neogotische kapel met rank klokkentorentje. Het klooster is na een brand in 1948 hersteld en in 1989 gerestaureerd. In 1932 werd het verzorgingstehuis ‘St. Jozeph’ (Dorpsstraat 27) toegevoegd.

Woonhuizen. Het begin 18de eeuw gebouwde diepe huis In den Oranjeboom (Dorpstraat 102) is tot 1927 als brouwerij in gebruik geweest. Kenmerkend voor Heel zijn dwarse eenlaagspanden als Dorpstraat 31-33a (circa 1907), Dorpstraat 63 (circa 1928) en het Zonnehuis (Dorpstraat 54; 1928), de laatste met blokbepleistering. Expressionistisch van vorm is de villa Heerbaan 68 (circa 1939).

Boerderijen. Voorbeelden van gesloten hoeven in het dorp zijn de markant gelegen Hoeve Bovenhof (Dorpstraat 83) met een mogelijk 18de-eeuwse kern, Dorpstraat 29 met in de topgevel resten van het gemetselde jaartal ‘1735’ (herbouwd na 1900) en Dorpstraat 31 (19de eeuw).

Horeca. De uitspanning Het Witte Paard (Dorpstraat 86) heeft de kenmerken van een langhuisboerderij en is voorzien van het jaartalanker ‘1778’. Karakteristiek zijn verder de gepleisterde dwarse panden De Heere van Heel (Heerbaan 90) en café De Hekseketel (Dorpstraat 59) uit circa 1900. Een opvallende hoekoplossing hebben café Koos (Dorpstraat 61; circa 1907), met een neorenaissance-trapgeveltje, en café De Tram (Heerbaan 55; circa 1932).

Sluizen. Het ten oosten van Heel gelegen sluis- en stuwcomplex in de Maas (Osen ong.) werd in 1920-'22 gebouwd in het kader van de Maaskanalisering. Het bestaat uit een dubbele schutsluis in het toen gegraven Lateraal Kanaal Linne-Buggenum. Aan het begin van de afgesneden Maasmeander in de gemeente Linne kwam de stuw tot stand, voorzien van drie afvoeropeningen met zogeheten ‘Stoneyschuiven’ en een scheepvaartopening met stalen wielschuiven. Parallel aan de oude sluis heeft men in 1971 een nieuwe sluis gebouwd. De vistrappen zijn in 1989-'90 toegevoegd. Ten westen van Heel ligt de sluis in het Kanaal Wessem-Nederweert (Thornerweg ong.), gebouwd in 1927-'28 toen een verbinding tussen de Maas en de Zuid-Willemsvaart bij Nederweert werd gegraven. Het gaat om een bijzon-

[p. 138]

Panheel bij Heel, Woonhuis Heelderweg 28

dere sluisvariant met spaarkommen aan weerszijden, dit ter beperking van het waterverlies door het schutten. De sluis is in 1996 gerenoveerd na de bouw van een nieuw sluizencomplex in 1986-'93.

Panheel. Dit dorp ten westen van Heel wordt al in 1380 vermeld. Door de grintwinningen na 1945 is het geheel omringd door plassen. De voorm. coöperatieve stoomzuivelfabriek ‘St. Anthonius’ (St.-Antoniusstraat 9) is een groot dwars pand uit 1914 met neorenaissance-details. Het trafohuisje (bij St.-Antoniusstraat 9), een blokvormig gebouwtje met tentdak, dateert uit circa 1930. Het woonhuis Heelderweg 28 is rond 1932 in expressionistische stijl gebouwd met een paraboolvormig dak. De R.K. kerk O.L. Vrouwe van het Heilig Hart (Thornerweg ong.) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een geveltoren. Deze kerk kwam in 1947 tot stand naar een ontwerp met neoromaanse details van P.H. Weegels, ter vervanging van de in de oorlog beschadigde kerk uit 1875.