Monumenten in Nederland. Limburg

Gulpen
(gemeente Gulpen-Wittem)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen nabij de samenvloeiing van de Gulp en de Geul. Kort na 600 bouwde men iets ten noorden van de huidige dorpskern een karolingische palissadenburcht. Met het doorgraven van een uitloper van de Dolsberg ontstond hier een zogeheten ‘Abschnitsmotte’, de Burggraaf genaamd. Rond 1288 werd deze motte verlaten voor de zuidelijker gelegen Nuwenberghe, een voorganger van de latere zetel van de heerlijkheid: kasteel Neubourg. Eind 13de eeuw werd Gulpen een zelfstandige heerlijkheid in het Land van Hertogenrade. Het zeer waterrijke dorp trok leerlooiers, veehandelaren en - later - bierbrouwers en forellenkwekers (1912) aan. Door de aanleg van de rijksstraatweg Maasticht-Aken (1824-'25) verschoof het zwaartepunt van het dorp zuidwaarts.

De toren van de oude H.H. Petrus en Hubertuskerk (Prof. Cobbenhagenstraat 2) is een gedrongen bouwwerk met tentdak, opgetrokken uit veldkeien en brokken kalksteen. De onderbouw stamt mogelijk uit de 11de eeuw; verhogingen volgden in de 13de en 16de eeuw. De toren werd in 1845 met toevoegingen in baksteen hersteld en in 1959-'60 gerestaureerd. De bijbehorende parochiekerk uit 1613-'14 heeft men in 1924 afgebroken. Tegen de toren staat de voormalige pastorie, een wit gepleisterd pand uit in 1732 (jaartalankers). Terzijde ligt het ommuurde kerkhof.

De R.K. St.-Petruskerk (Kapelaan Pendersplein 12) is een basilicale kruiskerk met rond gesloten koor en een toren van vier geledingen met frontalen en tentdak. Deze in Nivelsteiner zandsteen opgetrokken kerk met neoromaanse elementen verrees in 1923-'24 naar ontwerp van C.J.H. Franssen.

Inwendig is de kerk uitgevoerd met een alternerend stelsel van vierkante mergelstenen pijlers en ronde granieten kolommen met basementen en teerlingkapitelen van roze zandsteen. Tot de inventaris behoren een grafzerk voor de familie Van Eynatten (1619), een hoofdaltaar en twee zijaltaren (circa 1930) vervaardigd door atelier J. Windhausen en de firma Sprenger, een door P. Gerrits gemaakte preekstoel (1933) en een Verschueren-orgel (1929). De glas-in-lood vensters zijn vervaardigd door H. Oidtmann (1924).

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis annex postkantoor Dorpsstraat 18-20

Gulpen, Kasteel Neubourg

dateert uit 1912. Dit tweelaags pand met verhoogde gevelpartij is voorzien van diverse gevelstenen. Het naastgelegen 19de-eeuwse drielaags pand Dorpsstraat 22 is eveneens in gebruik geweest als raadhuis. Het licht risalerende geveldeel met poortdoorgang bevat twee gevelstenen. Het huidige raadhuis Kiebeukel 30 is in 1932 als klooster gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen met een loggia op de verdieping. Links van de entree bevindt zich de vroegere kapel naar ontwerp van A.J.N. Boosten.

De voorm. marechausseekazerne (Burg. Teheuxweg 27-33), gebouwd rond 1925, vertoont expressionistische details.

De voorm. landbouwschool (Molenweg 15) werd in 1929 gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen naar ontwerp van A.J.N. Boosten. Het naastgelegen woonhuis Molenweg 13 is de voorm. onderwijzerswoning.

Het voorm. postkantoor met dienstwoning (Rosstraat 4), met topgevelpartij en gecementeerde voorgevel, kwam in 1937 tot stand naar plannen van F.J.P. de Kever. Kenmerkend zijn de vensters met stalen kozijnen en de rondboogdeuren.

Boerderijen. De forse gesloten

[p. 133]

Gulpen, Gulpener bierbrouwerij, directeurswoning

hoeve De Wijngaard (Kiewegracht 7-9) heeft een 17de-eeuwse oorsprong, en is verbouwd in de 18de eeuw. De straatvleugel heeft mergelstenen speklagen en een rondbogige toegangspoort. De oostvleugel met gepleisterde frontgevel is het woonhuisgedeelte (nr. 9). Ook de gesloten hoeve De Bek (Oude Akerweg 37) heeft een 17de-eeuwse oorsprong, getuige de jaartalankers ‘163(0)’ en ‘1663’ naast de poort. Tot 1825 diende het pand ook als posthuis. Uit de 18de-eeuw dateert de L-vormige tweelaags vakwerkhoeve Aan het Veld 6, waarvan de eindgevel van de lange vleugel in mergelsteen is uitgevoerd. Molenweg 2 is een tweelaags vakwerkschuur uit circa 1825.

Woonhuizen. Het dubbele woonhuis Wesselerstraat 2-4 is een 18de-eeuws tweelaags pand, opgetrokken in mergel met geblokte bakstenen vensteromlijstingen. Vergelijkbaar is het woonhuis Rosstraat 23-25. Een voorbeeld van een woonhuis in neoclassicistische stijl is Rijksweg 4 (circa 1865). Het dwarse tweelaags huis Rijksweg 79 werd in 1887 gebouwd met eclectische elementen. Bij een verbouwing in 1927, naar plannen van H. Kremer, zijn de drie dakkapellen toegevoegd. Langs de Rijksweg staat vrij veel bebouwing uit circa 1900. In de regel zijn dit dwarse tweelaags panden met neorenaissance- of eclectische details. Voorbeelden hiervan zijn Rijksweg 81-83, 85 en 200-202. Rijksweg 107 is een gepleisterd pand met risalerende topgevelpartij voorzien van decoratief eclectisch stucwerk. Graaf R. de Marchant et d'Ansembourg liet in 1926 het herenhuis Burg. Teheuxweg 1 bouwen naar een ontwerp van J. Bemelmans. Het is een paviljoenvormig middenganghuis in Nieuw-Historiserende stijl, geïnspireerd op Franse landhuizen. De risalerende middenpartij is bekleed met natuursteen in rustica. Het gepleisterde complex arbeiderswoningen Looierstraat 2-22, Nieuwestraat 2-20 en 30 kwam in 1929 tot stand naar ontwerp van J. Stuyt in samenwerking met A.J. Bartels van het Technisch Bureau Ons Limburg voor de Woningvereniging Gulpen.

Het hotel ‘Bettina’ (Rijksweg 43) is een dwars pand uit circa 1900 met mezzanino en rondboogvensters met gepleisterde omlijsting.

De watermolen ‘Neubourgermolen’ of ‘Molen van Roex’ op de Gulp (Molenweg 2a) is een middenslagmolen, oorspronkelijk gebouwd als papiermolen en vanaf circa 1853 als korenmolen in gebruik. Na een brand in 1905 heeft men de molen herbouwd met een turbine. Het bijbehorende woonhuis (Molenweg 4-4a) is thans in gebruik als restaurant.

De Gulpener bierbrouwerij, distilleerderij en azijnfabriek (Rijksweg 17) werd in 1826 opgericht als bierbrouwerij, in 1870 uitgebreid met een branderij en in 1880 met een azijnfabriek. De langgerekte vleugel langs de Rijksweg, oorspronkelijk bestaande uit een woonhuis en fabriek met opslagplaats, is het oudste gedeelte (sluitsteen middendeel ‘1848’). Bij de ingang tot het fabrieksterrein bevindt zich een trafohuisje uit circa 1930. De tegenover de fabriek gelegen voorm. directeurswoning (Rijksweg 16-18)

Gulpen, Tramremise

dateert uit 1880. Dit eclectische drielaags pand heeft een licht risalerende middenpartij met geblokte lisenen en een poortdoorgang.

De voorm. chocoladefabriek ‘'t Geuldal’ (Ringweg 31) is een sober traditionalistisch pand uit 1924, gebouwd naar plannen van G. Fouarge voor H. Fouarge. De fabriek was gespecialiseerd in het vervaardigen van rumbonen.

De voorm. tramremise (Burg. Teheuxweg 2) werd rond 1925 gebouwd ten behoeve van de tramlijnen Wijlre-Vaals en Maastricht-Gulpen. Toen in 1938 alle tramlijnen vervangen waren door autobusdiensten, ging het gebouw dienst doen als autobusgarage.

De Isr. begraafplaats (Wesselderstraat ong.) werd rond 1845 aangelegd. Op het ommuurde terrein staat een aantal grafzerken, waarvan de oudste dateert uit 1849.

Kasteel Neubourg (Riehagervoetpad 1), ten zuidwesten van Gulpen, werd in de 14de eeuw gebouwd als opvolger van de iets zuidelijker gelegen Nuwenberghe en kwam in 1398 in bezit van het geslacht Van Eynatten. In 1636-'44 werd het L-vormige kasteel ingrijpend verbouwd tot een U-vormige opzet met op de zuidhoek een monumentale uitspringende toren met knobbelspits. De hoge smalle vensters hebben natuurstenen blokomlijstingen. Rond 1732 volgde een verdere verbouwing onder leiding van Johann Conrad Schlaun. Bij een verbouwing rond 1774 in opdracht van Léon Bernard de Hayme de Hautfalize verdween de 17de-eeuwse noordelijke hoektoren. Verder werd de oostelijke

[p. 134]

Gulpen, Kasteel Neubourg

Gulpen, Kasteel Neubourg, plattegrond

vleugel herbouwd naar plannen van Bartholomé Digneffe. Het oorspronkelijk open front heeft men rond 1850 gesloten met een middenpartij tussen twee vooruitspringende vleugels, mogelijk in opdracht van graaf Oscar de Marchant et d'Ansembourg.

De voorhof (eerste bouwhoeve) omvat een U-vormige hoeve uit circa 1650 met twee vierkante hoektorens bekroond door knobbelspitsen. De hoeve is in 1774 aan de pleinzijde gewijzigd, vermoedelijk door Jacob Couven. Toen heeft men ook de gracht tussen voorhof en kasteel gedempt. De neoclassicistische inrijpoort met gekoppelde ionische zuilen en fronton (circa 1800) is ontworpen door Mathias Soiron. Eveneens uit circa 1650 dateert de U-vormige nederhof (tweede bouwhoeve) aan de oostzijde van het kasteel. De buitengracht om deze hoeve is rond 1815 grotendeels gedempt. De hof is toegankelijk via een rondboogpoort met schilddak. Aangrenzend bevindt zich de voorm. ommuurde moestuin met op de zuidoosthoek een

[p. 135]

vroeg-18de-eeuwse achtzijdige tuinkoepel met uivormige spits en een vierkante traptoren, versierd met blokken en banden van natuursteen.

De oorspronkelijke geometrische aanleg van het park kreeg rond 1815 naar ontwerp van M.F. Weyhe een uitbreiding en verfraaiing in rijpe landschapsstijl. In 1856 werd door L. Fuchs een deeltuin in formele stijl met vormsnoeiwerk aangebracht. In het park bevinden zich een kleine neogotische kapel uit de eerste helft van de 19de eeuw en een restant van een 18de-eeuws waterwerk (cascade), dat aansloot op een aftakking van de Gulp.

Kasteel Karsveld (Slenakerweg 21) ligt ten zuidwesten van Gulpen. Naast het restant van een nog ten dele omgrachte motte staat een rond 1900 in neorenaissance-stijl gebouwd herenhuis met zadeldak tussen trapgevels. Dit gebouw bevat restanten in breuksteen uit de 15de of 16de eeuw, afkomstig van het in 1795 afgebrande kasteel. In de kelder bevinden zich fragmenten van een gebeeldhouwde schouw uit circa 1725. De oorspronkelijk bij het kasteel behorende hoeve Karsveld (Slenakerweg 23) is een 19de-eeuwse gesloten hoeve met op een sluitsteen het jaartal ‘1819’.

Ingber. Dit wegdorp ten westen van Gulpen ontstond in de middeleeuwen en heeft verschillende interessante boerderijen. De Kapittelshof (Ingberdorpsstraat 29) is een grote herenhoeve die tot 1795 bij het O.L.-Vrouwekapittel te Aken behoorde. Het complex wordt gevormd door verschillende rond een binnenplaats gegroepeerde gebouwen uit de periode 1710 tot 1863. Aan de linkerzijde van de hof bevindt zich een grote bakstenen schuur uit 1710 (gevelsteen) met mergelbanden en uilengaten. De L-vormige vakwerkhoeve Ingberdorpsstraat 13 is aan de straatzijde voorzien van een mergelstenen puntgevel met duivengaten en oorspronkelijk van de jaartalankers ‘1721’. Het vrijstaande stalgebouw in vakwerkbouw heeft een vernieuwde bakstenen voorgevel. De U-vormige vakwerkhoeve Ingberdorpsstraat 14 stamt ook uit de 18de eeuw. Ingberdorpsstraat 17-19 is een vakwerkhoeve die deel uitmaakt van een groter complex gegroepeerd rond een binnenplaats, met aan de straatzijde een bakstenen vleugel (Ingberdorpsstraat 21). De Rozenhof (Ingberdorpsstraat 38) is een U-vormige hoeve uit het begin van de 19de eeuw. De schuur en de voorgevel van het woonhuis zijn versierd met mergelstenen speklagen. Het 19de-eeuwse boerenhuis Ingberdorpsstraat 9 is uitgevoerd in vakwerk met een in baksteen vernieuwde voorgevel. De O.L.-Vrouwe van Fatimakapel (Ingberdorpsstraat ong.) is een in Kunradersteen opgetrokken wegkapel met dakruiter en klokje (1946), gebouwd in 1949 naar ontwerp van H.G. Akkermans.

Euverem/Pesaken. Deze gehuchten ten zuidwesten van Gulpen liggen in de buurt van het voorm. herenhuis Groenendaal. Daarvan rest nog slechts enig muurwerk uit 1774-'75, thans onderdeel van de stallen van de Hoeve Groenendaal (Slenakerweg 3), een gesloten hoeve met poortpaviljoen gedateerd ‘1823’. Voorbeelden van 18de-eeuwse vakwerkbouw zijn de hoeven Euverem 10 en Op gen Hofke (Slenakerweg 8). Uit de 19de eeuw dateert Pesaken 26, een langgerekt vakwerkhuis met kleine, dwars geplaatste aanbouwsels. De boerderij Pesaken 10 uit 1899 heeft een voorgevel met mergelstenen speklagen en sluitstenen. In een nis staat een Mariabeeldje met het bouwjaar. Aan de Gulp ligt de voorm. watermolen ‘Groenendaalsmolen’ (Pesakerweg 29). Deze bovenslagmolen werd gebouwd als korenmolen en in 1953 herbouwd na brand (1951).

Crapoel. In dit gehucht ten zuiden van Gulpen ligt een aantal interessante boerderijen, waaronder Kampsweg 66. Deze 18de-eeuwse vakwerkhoeve bestaat uit twee losse gebouwen, waarvan de grootste een breukstenen onderbouw heeft. Uit de 18de eeuw is ook de L-vormige vakwerkhoeve Kampsweg 76. Crapoel 4 is een 19de-eeuwse L-vormige vakwerkhoeve.