Monumenten in Nederland. Limburg

Grathem
(gemeente Heythuysen)

Dorp, ontstaan op de hogere zandgronden aan de Uffelse beek en voor het eerst vermeld in 1116. Tot 1794 behoorde Grathem tot het vorstendom Thorn. Vooral in de 19de eeuw vormde zich een vrij compacte dorpskern rondom de kerk. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de noordzijde uitgebreid.

De R.K. St.-Severinuskerk (Kerkplein 2) is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor, haakse aanbouw en een gedrongen toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De laat-romaanse mergelstenen toren met hoeklisenen en rondboogfriezen stamt uit 13de eeuw. In de 15de eeuw kwam een nieuw driebeukig schip tot stand, rond 1500 gevolgd door het laat-gotische mergelstenen koor. De kerk werd hersteld - na blikseminslag in de toren - in 1644 en in 1726. Door de vernieuwing van de zijbeuken in 1840 kreeg de kerk een pseudobasilicaal karakter. De kerk werd in 1944 sterk beschadigd. De in 1929 nog vernieuwde zijbeuk aan de noordzijde verving men in 1953-'54 door een haaks op de oude kerk staande nieuwe driebeukige bakstenen kerk in neogotische trant naar plannen van J. Franssen. Het oude koor dient nu als zijkapel. In de in 1954 herstelde toren hangt een door Henricus Petit gegoten klok (1794). De sacristie dateert uit circa 1932.

Inwendig heeft het 15de-eeuwse deel van de kerk enkele traveeën met ronde hardstenen pijlers voorzien van Maaskapitelen die kruisribgewelven dragen. Het interieur is gerestaureerd in 1995. Tot de inventaris behoren een gotisch altaar van mergel en hardsteen (mogelijk 14de eeuw), een groot kruisbeeld (eind 15de eeuw), enkele beelden (18de-19de eeuw) en - gesneden door F. Dieterich - een preekstoel (1843) en twee monumentale biechtstoelen (circa 1850). In de vloer liggen hardstenen grafzerken voor Borman (circa 1640) en J.G. van Kercken († 1769). Tegen de kerkmuur bevinden zich enkele 17de- en 18de-eeuwse stenen grafkruisen.

De voorm. pastorie (Kerkplein 3) is een fors tweelaags gebouw met eclectische vensteromlijstingen, gebouwd in 1850-'52, mogelijk naar ontwerp van P.M. Linsholt.

Kasteel Ten Hove (Pollaertshof 3), ook Bormanshuis of Puytlinckshof genoemd, ligt op een oorspronkelijk dubbel omgracht terrein met nederhof. Dit kasteel zou in 1210 al genoemd zijn en werd in 1340 verwoest. Het rechthoekige hoofdgebouw bevat mogelijk 14de- of 15de-eeuwse resten (tongewelven in de kelder) en kreeg in 1581 een nieuwe kapconstructie. De haakse westvleugel is - gezien de maniëristische gezwenkte topgevel - midden 17de eeuw toegevoegd en wel in opdracht van Guillaume Borman. Kort nadat het kasteel in 1680 in bezit was gekomen van Arnold Christoffel Puytlinck, kreeg het hoofdgebouw zijn huidige classicistische consolefries.

[p. 125]

In dezelfde stijl werden aan het binnenhof een poortgebouw en een hoektoren met lantaarnvormige duiventil toegevoegd. De natuurstenen vensteromlijstingen zijn in de 18de eeuw aangebracht. In 1933 werd het complex ingericht als zusterklooster. Na oorlogsschade in 1944 volgde restauratie in 1961-'63. Het interieur bevat een 17de-eeuwse ionische schouw. De nederhof (Pollaertshof 5-21), bestaande uit drie vleugels om een binnenplaats, dateert in opzet uit de late 17de eeuw. In de oostvleugel bevindt zich de ingangspoort.

Het huis Groot-Buggenum (Loorderstraat 3) ligt op een omgracht terrein en werd gebouwd op de plaats van een ouder, in 1329 voor het eerst vermeld, kasteel. Dit na verwoesting rond 1600 herbouwde kasteel verviel na een brand in 1796 tot een ruïne. Met behoud van de mogelijk 16de- of 17de-eeuwse noordwesttoren liet boterkoopman W. Verbruggen in 1889 een neogotisch jachtslot bouwen naar plannen van E. Corbey. Dit werd in 1944 verwoest, maar werd vanaf 1971 - naar een oorspronkelijk plan van J. Bongarts - herbouwd door architect/eigenaar H. Hentrich. Inwendig bevinden zich enkele betegelde ruimten met oogst- en jachtscènes (circa 1889). De tuinaanleg (1975) is ontworpen door R. Weber.

Woonhuizen. Het eenlaagspand

Grathem, Huis Groot-Buggenum, interieur (1979)

Grathem, Huis Groot-Buggenum (1979)

Brugstraat 17 heeft in een van de zijtopgevels de jaartalankers ‘1744’ of ‘1774’. Vergelijkbaar - maar minder gaaf - is het uit 1760 daterende huis Dorpstraat 16. Interessante tweelaags huizen zijn Dorpstraat 7 uit circa 1870, met hardstenen deuromlijsting, en het rond 1905 in neorenaissance-stijl gebouwde en later wit geschilderde huis Lindestraat 7a.

De watermolen ‘Grathemermolen’ (Brugstraat 13) is een onderslagmolen op de Uffelse Beek. Al in 1252 is er sprake van een banwatermolen. De huidige molen met aangebouwd (gepleisterd) woonhuis dateert van een vernieuwing in 1873-'74. De haaks op het woongedeelte staande schuur is waarschijnlijk ouder. In 1915 heeft men naast het onderslagrad een verticale Girardturbine geplaatst. Bij de restauratie in 1994-'95 zijn onderdelen uit 1866 ingebouwd van een molen uit Brunssum. Toen is ook de vistrap in de beek aangebracht.

Grathem, Grathemermolen

[p. 126]

De H. Hartkapel (bij Markt 1) is een open wegkapel uit 1922 met een op corintische zuilen rustende gemetselde overhuiving. Daaronder staan een altaar en een H. Hartbeeld.

Kelpen/Oler. Deze heideontginningsgehuchten ten noordwesten van Grathem behoorden oorspronkelijk tot de heerlijkheid Wessem. De huidige bebouwing is vanaf het begin van de 20ste eeuw ontstaan. De voorm. openbare lagere school van Kelpen (Grathemerweg 82-84) is rond 1905 gebouwd als een tweeklassige school met aangebouwde onderwijzerswoning. De R.K. lagere St.-Josephschool van Oler (Grathemerweg 24), een drieklassige gangschool uit 1929, is nu in gebruik als brandweerkazerne. Rond 1931 gebouwd is de zakelijk-expressionistische villa Grathemerweg 29. In 1935-'36 naar een ontwerp met neoromaanse details van J.Th.J. Cuypers en P. Cuypers jr. gebouwd is de R.K. St.-Liduïnakerk (Grathemerweg 50), een driebeukige kerk met recht gesloten koor en een terzijde geplaatste, ongelede zadeldaktoren. De zijbeuken hebben bij elke travee een topgevel. De in 1944 beschadigde toren is in 1946 hersteld. Uit dat jaar dateren in de kerk de communiebank (firma Laudy) en de preekstoel (H. Hohenwald). Op het kerkhof staat een kruisigingsgroep uit 1940.