Monumenten in Nederland. Limburg

Eijsden

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen bij een doorwaadbare plaats aan de Maas, waar later het veer naar Lanaye (B) kwam te liggen. Dit voor het eerst in 870 vermelde dorp ging in de 14de eeuw behoren tot het Land van Valkenburg. In 1626 werd het een zelfstandige heerlijkheid. Langs de weg naar het veer - de breed beginnende Diepstraat die fungeerde als marktplein - ontwikkelde zich een langgerekte nederzetting. Noordelijk daarvan lag de Vroenhof (herenhoeve), waarvan nog het gelijknamige plein ten noorden van de kerk resteert. Na de bouw van het kasteel aan de zuidzijde bij de monding van de Voer in 1636, maar vooral in de 18de eeuw ontwikkelde Eijsden zich tot een dorp met stedelijk karakter (vlek). Van 1661 tot 1795 was het Staats gebied.

In de 17de en vroege 18de eeuw had Eijsden een belangwekkende koperindustrie, waarvoor de grondstoffen deels uit Zweden kwamen. In de 18de eeuw kwam daar lakenproductie voor in de plaats. Rond 1800 ontwikkelde zich enige nijverheid in de vorm van een azijnfabriek en een kaarsenfabriek, in 1871 gevolgd door een zinkwitfabriek. Ten behoeve hiervan ontstond vanaf 1913 het fabrieksdorp Mariadorp. In 1828 werden Eijsden en het aangrenzende Breust één gemeente. De heerlijkheid Breust werd in 965 geschonken aan het St.-Maartenskapittel te Luik. Tot 1795 bleef Breust in het bezit van het kapittel. Na de Tweede Wereldoorlog is Breust geïncorporeerd geraakt door de uitbreiding van Eijsden tussen Maas en spoorlijn. De dorpskern van Eijsden is een beschermd gezicht.

De R.K. St.-Christinakerk (Vroenhof 13) is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde naaldspits. Uit de eerste helft van de 14de eeuw stamt de sobere mergelstenen toren zonder buiteningang. De torenspits heeft men in de 17de-eeuw vernieuwd, gezien de in de toren hangende klok van Nicolas Brochard en Antonin Richault (1617). De 14de-eeuwse kerk werd na vernielingen in 1389 en 1393 in gotische stijl herbouwd. Hiervan resteren de ronde hardstenen zuilen met Maaskapitelen onder de rondboogarcades in het middenschip. Van 1634 tot 1851 was het een simultaankerk voor katholieken en protestanten. De middeleeuwse kerk werd in 1851 vervangen door de huidige neoclassicistische kerk. Het interieur daarvan wordt gedekt door een gestukadoord tongewelf (middenschip) en vlakke zolderingen (zijbeuken). Tot de inventaris behoren een barok hoofdaltaar met geschilderd altaarstuk (tweede helft 17de eeuw), afkomstig uit de St.-Maartenskerk te Luik, een preekstoel (circa 1800) en een door Pereboom & Leyser gebouwd orgel (circa 1855). In de muur van het kerkhof zijn twaalf 17de-eeuwse grafkruisen opgenomen. Andere interessante graftekens zijn de grafsteen voor J. Roosen († 1833) en de rijke zerk met vazen en kruis voor A.M.H.J. Ruland († 1916). De voorm. pastorie (Kerkstraat 15) is een gepleisterd dwars pand met hardstenen segmentboogvensters, gebouwd in de tweede helft van de 18de eeuw.

De R.K. St.-Martinuskerk (Von Geusauplein 3, Breust) is een driebeukige basilicale kerk met halfrond gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. Mogelijk met gebruik van een uit circa 1200 daterende romaanse onderbouw verrees rond 1500 de hoge laat-gotische mergelstenen toren. Bij een ingrijpende torenrestauratie in 1892 zijn de laat-gotische traceringen, galmgaten en friezen gewijzigd en vernieuwd. Verder verving men de lage spits door de huidige naaldspits. In de toren hangen een door Martinus Legros gegoten klok (1766) en een klok van C. Drouot (1810). Een in het torenportaal geplaatste romaanse latei met daarop drie medaillons voorzien van reliëfvoorstellingen is het enige restant van de rond 1200 gebouwde en in 1393 verwoeste romaanse kerk. Van de daarna in gotische stijl herbouwde kerk resteren de ronde hardstenen zuilen met Maaskapitelen onder de spitsboogarcades van het huidige middenschip. In 1722 werd het gotische schip vervangen door een barok exemplaar en in 1851 verving men het gotische koor door een grotere koorpartij met aan beide zijden een sacristieruimte. Tevens werd toen het schip verhoogd met een lichtbeuk. Tegen de noordzijde van het koor verrees in 1879 een neogotische grafkapel.

Tot de kerkinventaris behoren een romaans hardstenen doopvont (12de eeuw), een stenen altaarmensa (14de eeuw; in sacristie), kerkbanken (1663 en 1718), een preekstoel (1692), twee zijaltaren en biechtstoelen (tweede helft 18de eeuw) en een door Pereboom & Leyser gebouwd orgel (1855). Op het kerkhof liggen diverse 19de-eeuwse zerken met kruisen.

De voorm. synagoge (Diepstraat 53) werd gevestigd in een speciaal voor dat doel gebouwd woonhuis, dat in 1783 in opdracht van Abraham Coopman tot stand kwam. Van deze op de verdieping aan de achterzijde ingebouwde huissynagoge is bij de zijgevel de uitbouw voor de arke nog zichtbaar. De sjoel is tot 1935 in gebruik geweest.

Het voorm. ursulinenklooster (Breusterstraat 27) bestaat uit een hoofdgebouw met aangebouwde kapel en aan de westzijde een haakse vleugel. In 1849 vestigden de zusters ursulinen zich hier en ter plaatse van de huidige hoofdvleugel verrees in 1855 een meisjesschool. Het jaar daarop werd er een pensionaat aan verbonden, waarvoor enkele uitbreidingen

[p. 104]

Eijsden, Ursulinenklooster (1974)

volgden. Met geld van gravin M. de Geloes verrees in 1881 de sobere westvleugel (verhoogd in 1906) ten behoeve van de lagere Mariaschool. Aan de oostzijde kwam in 1892 een neogotische kapel tot stand naar ontwerp van de Akense architect Goebbels en met J. Jorna als uitvoerend architect. De school uit 1855 werd in 1899 vervangen door het huidige drielaags hoofdgebouw met hoekrisalieten en middenrisaliet, uitgevoerd in rijke neorenaissance-stijl naar ontwerp van Joh. Kayser. Na de sluiting van het klooster in 1973 volgde in 1982-'84 de ombouw tot raadhuis onder leiding van P. Satijn. In de tuin bevinden zich nog een Lourdesgrot (1880) en een begraafplaats met kerkhofkapel (circa 1910).

De Herv. kerk (Wilhelminastraat 1) is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een halfingebouwde toren met ingesnoerde spits. Deze kerk met neogotische elementen werd in 1906 gebouwd naar ontwerp van J.M. Odinot.

De R.K. kerk Maria ten Hemelopneming (O.L.-Vrouweplein 1) is een moderne, wit geschilderde, doosvormige kerk met terzijde staande klokkentoren, gebouwd in 1959-'60 naar plannen van M.G.E. Hoen.

Het voorm. raadhuis (Breusterstraat 1) is een fors pand voorzien van een hoektoren en een ingangsrisaliet met puntgevel. Het rond 1910 opgetrokken gebouw vertoont neorenaissance- en rationalistische elementen.

De voorm. marechausseekazerne

Eijsden, Kasteel Eijsden

(Wilhelminastraat 80-84) is rond 1930 gebouwd met uitspringend middendeel en expressionistische details.

Het voorm. Groene Kruisgebouw (Prins Hendrikstraat 21), een fors wit gepleisterd pand met rond portiek, werd gebouwd rond 1935.

Kasteel Eijsden (Graaf de Geloeslaan 2) is een omgracht complex dat tot stand kwam op de plaats van de middeleeuwse Caestertburg of Kettelhof, of iets ten zuiden daarvan. Arnold de la Margelle liet in 1631-'36 het huidige kasteel bouwen met twee onderkelderde haakse vleugels voorzien van torenachtige paviljoens op de uiteinden en een bijna vrijstaande slanke hoektoren met knobbelspits op de buitenhoek. Het oostpaviljoen heeft een poort met doorrit voorzien van het jaar van voltooiing (1636) en het alliantiewapen van Arnold de la Margelle en Margareta Anna Francesca van Bocholtz. De poort geeft toegang tot het vierkante kasteelplein. Het kasteel is gebouwd in maniëristische vormen en heeft speklagen en vensteromlijstingen van Naamse steen, uitgevoerd in

[p. 105]

Eijsden, Woonhuis Diepstraat 30-32

de Maaslandse bouwwijze. De omgaande kroonlijst is van mergelsteen. Wellicht is het gebouwd naar een ontwerp van de in 1633 vermelde Servais Charles.

In opdracht van graaf Guillaume de Geloes en onder leiding van de Luikse architect Etienne Fayn vond vanaf 1767 - voornamelijk inwendig - een verbouwing plaats. Op de begane grond werden betimmeringen en stucversieringen in Lodewijk XV-stijl aangebracht. De geschilderde bovendeurstukken in de eetzaal (1770) zijn gesigneerd J. Billieux; de panelen zijn gesneden door Gaspar Tresorotay. De bordestrap en de interieurs van de verdieping werden rond 1790-1810 uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl.

Bij een ingrijpende restauratie in 1881-'86, in opdracht van R. de Geloes en onder leiding van de Luikse architect E.M. Jamar, werden de op de Franse Renaissance geïnspireerde dakerkers toegevoegd. Tevens vernieuwde men de spits van de hoektoren en kreeg het flankerende traptorentje een knobbelspits. Aan de zuidgevel werden de hardstenen kruisvensters teruggebracht, terwijl grote delen van de kroonlijst en de schoorstenen werden vernieuwd. De ingang aan het kasteelplein kreeg een neorenaissance-aanzien. In 1952 stortte een groot deel van het oostelijk paviljoen in; de herbouw was in 1959 gereed.

Het voorhof wordt afgesloten door twee haaks op elkaar staande dienstvleugels, waarvan de oostvleugel is voorzien van een poortpaviljoen met knobbelspits en aan de veldzijde een hardstenen

Eijsden, Woonhuis Vroenhof 6-7

poortomlijsting in maniëristische vormen. Deze gebouwen dateren van een herstelling na de brand in 1649. Bij de restauratie in 1883-'85 is met name het deel met mansardedak ten noorden van het poortpaviljoen herbouwd. Van de oorspronkelijke laat-18de-eeuwse parkaanleg resteert nog een klein deel aan de noordoostzijde met daarin een laat-18de-eeuwse ijskelder. Tussen 1890 en 1904 werd het park omgevormd tot een formele aanleg naar plannen van de Franse tuinarchitect Achille Duchêne. Verder zijn er een hardstenen vijver in neorococo-stijl (1904-'05) en een beeldengroep met drie putti (1914), gemaakt door de Belgische beeldhouwer Van den Perre. Op de terrasmuur aan de zuidzijde staan vier 18de-eeuwse marmeren borstbeelden afkomstig van kasteel Oost (Oost-Maarland).

Woonhuizen. Met name nabij de Maas bevinden zich enkele woonhuizen met een 17de-eeuwse kern. Spriemenstraat 8 is voorzien van mergelstenen speklagen, waarvan de onderste is gedateerd ‘1609’. Het interieur bevat resten van een laat-gotische schouw. Vergelijkbare mergelstenen speklagen hebben Spauwenstraat 2-4 en Diepstraat 75. Ook het dwarse huis Bat 8 heeft een 17de-eeuwse oorsprong en is wat betreft de hardstenen segmentboogvensters vergelijkbaar met Bat 3-5. Dit huis heeft een puntgevel aan de Maaszijde, waar aan de achterzijde in de 18de eeuw een dwars huis werd gebouwd. In de kern vroeg-17de-eeuws is Diepstraat 34, gebouwd als vakwerkhuis maar in de 19de eeuw voorzien van een nieuwe gevel. Inwendig heeft het moer- en kinderbinten. Het brede dwarse herenhuis Diepstraat 30-32 werd rond 1700 gebouwd en rond 1790 wit geschilderd en voorzien van een attieklijst met verhoging en (weggekapte) wapens. In het huis bevinden zich schoorsteenmantels in Lodewijk XVI-stijl. Het forse vrijstaande woonhuis Diepstraat 79, met rondboogingang in Naamse steen en ovale zolderlichten, draagt de jaartalankers ‘1727’. Het met vensteromlijstingen in Naamse steen uitgevoerde dwarse huis Diepstraat 44 dateert uit 1774. Vergelijkbaar - maar vroeg-19de-eeuws-is Kerkstraat 20. Fraai gesitueerd is het wit geschilderde brede pand Spauwenstraat 1 (circa 1800) met flauwe puntgevel en hardstenen vensteromlijstingen. Eenzelfde detaillering heeft het opvallend forse drielaags pand Vroenhof 6-7, met hardstenen ellipsboogpoort, en Mariaplein 1-2; beide zijn gebouwd rond 1830. Een flauwe puntgevel heeft het uit 1858 daterende huis St.-Christinastraat 2. Ook de woonhuizen Vroenhof 14, met vakwerkresten aan de achterzijde, Vroenhof 17 en 18 hebben een 18de- of vroeg-19de-eeuwse oorsprong, maar zijn in 1890-1900 voorzien van een gepleisterde voorgevel. Ook andere panden kregen rond die tijd gepleisterde gevels met eclectische details, zoals Kerkstraat 3-5, 6 en Stationsplein 5-6. Getuige de ‘reclamesteen’ werd de gevel van Kerkstraat 4 gemaakt door de firma J. Duchesne ‘Travaux en Ciment’ uit Visé. Het winkelpand Stationsplein 7

[p. 106]

Eijsden, Woonhuis Prins Hendrikstraat 29 (1981)

werd rond 1890 gebouwd met eclectische details. Chaletstijl-sierspanten boven de ingang hebben het woonhuis Stationsplein 13-14 (1897), het voorm. notariskantoor Wilhelminastraat 73 (1898) en de huizen Wilhelminastraat 78 (1905) en Breusterstraat 39 (circa 1905). Een latere variant met geknikte vakwerkgevel is te zien bij Vogelzang 1 (circa 1915). Opvallende eclectische vensterbekroningen hebben de in 1905 naar ontwerp van A. Jonissen voor directeuren van de Nederlandsche Zinkwit Maatschappij gebouwde villa's Prins Hendrikstraat 27 en 29. Naar zijn ontwerp verrezen ook de herenhuizen Wilhelminastraat 3 (1913) en Wilhelminastraat 50 (1924). Traditionalistisch van vorm is de villa Breusterstraat 3 (1939) naar plannen van J. Wielders.

Het voorm. veerhuis (Bat 7) is een groot bakstenen huis uit circa 1800 met mergelstenen speklagen en een lagere aanbouw.

Boerderijen. De boerderij Reinekenshof (De la Margellelaan 16) is een grote gesloten herenhoeve, oorspronkelijk toegankelijk via een poortpaviljoen uit 1722. De gesloten herenhoeve Kerenshof (Voerstraat 2) is boven de inrijpoort voorzien van de datering ‘1695’. Aan de straatzijde staat een dwars woongedeelte met classicistisch ingangspoortje uit 1720. Voorbeelden van 18de-eeuwse gesloten hoeven zijn Graaf de Geloeslaan 15 en Vroenhof 5.

Van het station (Stationsplein 1) resteert het eenlaags middendeel uit 1861 met flauw hellend dak. In 1901 voegde men aan de pleinzijde een lagere aanbouw toe. De oorspronkelijke flankerende bouwdelen met dienstvleugels zijn toen en rond 1960 gesloopt.

De Nederlandse Zinkwit Maatschappij (Ing. Rocourstraat 28) werd in 1871 door C.V.G. Rocour gesticht als Union Minière Oxyde. De oudste fabrieksgebouwen zijn in 1907 vervangen door een grotere fabriek, waar in 1912 een fabriek voor de dekkende witte Lithopoonverf aan werd toegevoegd. Naar ontwerp van V.E. Marres en W.J. Sandhövel verrees in 1928 in traditionalistische vormen een op een groot landhuis lijkend kantoorgebouw. Ten behoeve van de arbeiders werd op initiatief van directeur F. Piscard op enige afstand ten noordoosten het Mariadorp gesticht (Platanenlaan, Rode Kastanjelaan e.o.), waarvan de sobere, later wit geschilderde, dubbele woonhuizen in 1913-14 en 1916 tot stand kwamen.

De Herv. begraafplaats (Caestertstraat ong.), gesticht in 1857, bevat onder meer een grafsteen met vaas voor G.W. Frederiks († 1912).

Watermolens. Aan de zuidzijde van Eijsden bevinden zich vier watermolens op de Voer. De bovenste daarvan is de Muggemolen (Voerstraat 6), die voor het eerst in 1436 wordt vermeld. Deze in 1882 als korenmolen herbouwde middenslagmolen ligt onder één dak met een

Eijsden, Graanmolen

boerderij. De eerste vermelding van de Breustermolen (Kapelkesstraat 66) dateert uit 1221. Het huidige gebouw - ondergebracht in een boerderijvleugel - kwam in 1791 tot stand in opdracht van B. Trocquay. Het waterrad is in 1932 vervangen door een verticale Girardturbine. De Graanmolen of ‘Eijsdermolen’ (Molenstraat 1) wordt in 1321 voor het eerst vermeld. Het huidige molengebouw - een als korenmolen ingerichte onderslagmolen - werd in 1788 opgericht maar in 1856 (grotendeels) herbouwd. Bij de restauratie in 1979-'80 heeft men in de Voer een vistrap aangebracht. De voorm. houtzaagmolen (Graaf de Geloeslaan 10) is de onderste watermolen, waarvan de eerste vermelding uit 1317 stamt. De huidige molen annex molenaarswoning werd in 1729 deels in mergelsteen opgetrokken. De noordelijke uitbreiding dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw.