Monumenten in Nederland. Limburg

Arcen
(gemeente Arcen en Velden)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op een zandopduiking aan de Maas en rond 1100 voor het eerst genoemd. Na 1330 ontwikkelde Arcen zich tot een vrije Gelderse heerlijkheid met eigen stapelrecht op de Maas. Aan de noordzijde verrees in de 14de eeuw een versterkt huis (Aldt Huys), dat in 1511 werd verwoest. In de 14de eeuw groeide Arcen uit tot een handelsplaats zonder formele stedelijke status, maar wel voorzien van een omwalling met drie poorten. In 1503 kreeg het marktrecht. Arcen werd in 1635 en 1646 verwoest en in 1681 geteisterd door een grote brand. In de 19de eeuw vormde zich een kleine compacte kern. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de noordzijde uitgebreid.

Het kasteel Arcen (Lingsforterweg 24) ligt op een dubbel omgracht terrein. Tussen 1511 en 1522 liet Reinier van Gelre hier het ‘Nije Huys’ bouwen, een vierkante burcht met aan de zuidoostzijde een forse ronde toren. Dit kasteel werd in 1646 verwoest. De herbouw startte met het poortgebouw (1653), waarin zich een alliantiewapen bevindt van Marcelis van Gelder en Johanna Maria van Lützenrode. Johan Godfried van Gelder begon kort na 1664 met de bouw van het oostelijke deel van het huidige hoofdgebouw, vermoedelijk kort daarop gevolgd door een haakse aanbouw aan de zuidzijde. Zijn zoon Adolph Reiner liet rond 1700 aan de westzijde een tweede beuk toevoegen en een haakse aanbouw aan de noordzijde, waardoor een U-vormig gebouw ontstond. Het classicistische westfront heeft gebogen bordestrappen en een middenrisaliet met fronton voorzien van de wapens van Adolph Reiner en zijn vrouw Maria Barbara Beatrix von der Recke. De natuurstenen ingangsomlijsting werd midden 18de eeuw toegevoegd. Kort voor 1806 brandde de noordvleugel af. Pas na 1855 werd dit deel herbouwd, maar zonder uitstekend deel. Inwendig bevinden zich

[p. 69]

Arcen, Schanstoren

enkele midden-18de- en vroeg-19de-eeuwse schouwen. In 1917 kwam het kasteel in bezit van kunstschilder A. Deusser, die enkele herstelwerkzaamheden liet uitvoeren. Het na de Tweede Wereldoorlog verwaarloosde kasteel is in 1976 in bezit gekomen van het Limburgs Landschap en is in 1986-'88 gerestaureerd. Op de om het gehele kasteel rondlopende voorhof bevinden zich twee dienstgebouwen. In de zuidwesthoek staat een overwegend 18de-eeuws pand en in de noordoosthoek een U-vormig bouwdeel met een uit 1653 daterend poortpaviljoen met torenkamer en daarboven

Arcen, Kasteel Arcen

Arcen, Raadhuis

een duivenkamer met gemetselde duivenhokken. De afzonderlijk omgrachte kasteeltuinen zijn in 1985-'86 aangelegd naar plannen van N.T.M. Roozen. Op een postmodernistische wijze worden hier verschillende tuinstijlen gepresenteerd. In de bossen aan de oostzijde bevindt zich een rond 1800 gebouwde ijskelder. De tiendschuur (Lingsforterweg ong.) is een forse tweebeukige schuur uit 1713 met asymmetrisch geplaatste schuurdeuren. Vlakbij ligt verder nog de vanouds bij het kasteel behorende ‘Wijmarse Watermolen’ of Kasteelmolen (Schans 20a), een boven- en onderslagmolen op de Lingsforterbeek. Deze in 1677 als koren- en oliemolen gebouwde molen kreeg het huidige aanzien in 1865, toen de molen werd verhoogd met een bergzolder voorzien van kleine vensters onder de dakrand. In 1882 heeft men de olieslagerij verwijderd. In 1990-'91 is de molen gerestaureerd.

De R.K.H.H. Petrus en Pauluskerk (Burg. Gubbelsplein 1) is een driebeukige kruiskerk voorzien van een driezijdig gesloten koor met lage kooromgang, een vieringtoren, opvallend lange dwarsarmen en twee terzijde van het ingangsportaal staande torens met tentdaken van ongelijke hoogte. In 1958-'59 verrees de huidige kerk naar een ontwerp in romaanse trant van H.W. Valk en F.H. Stoks ter vervanging van de in 1944-'45 verwoeste middeleeuwse kerk (toren 1893). In een van beide torens hangt een door Petrus van Trier gegoten klok (1681). Inwendig bevindt zich een voor Valk-kerken karakteristieke middenkoepel.

De ruïne van de Schanstoren (bij Schans 18), gelegen aan de Maas, bestaat uit het vierkante restant van een traptoren met enig aansluitend muurwerk. Het maakte deel uit van de tussen 1400 en 1425 vernieuwde Maaspoort. De hoger opgaande traptoren speelde tevens een rol als toltoren.

Het raadhuis (Raadhuisplein 1) is een bijna vierkant gebouw met souterrain, bordestrap en een opvallend hoog tentdak met dakruiter. Het werd in 1949-'51 gebouwd naar plannen van A.J. Kropholler en R.J. Veendorp in de voor hun karakteristieke robuuste traditionalistische stijl met rationalistische details. De uitbreiding uit 1990 is ontworpen door C. Colsen. Voor het raadhuis staat een

[p. 70]

hardstenen dorpspomp in vroeg-19de-eeuwse vormen.

Woonhuizen. Het later sterk gewijzigde eenlaagspand Raadhuisplein 8 is voorzien van de jaartalankers ‘1666’. Het diepe huis Schans 1 uit 1737 heeft een karakteristieke - maar gedrukte - gezwenkte topgevel met tandlijsten. Rond 1860 gebouwd is het forse tweelaags huis Maasstraat 22. Even sober van vormgeving, maar gepleisterd is Raadhuisplein 11-12 (circa 1895). Het voor een kerkelijke functie rond 1895 gebouwde pand Op de Hor 5 heeft een tuitgevel met neogotische details. In neorenaissance-stijl gebouwd is de notabelenwoning Raadhuisplein 18 uit 1905. Sobere expressionistische details vertonen de huizen Maasstraat 32-36 (circa 1928). Zakelijk-expressionistisch van vorm zijn de notariswoning Kerkstraat 31 en de dokterswoning Maasstraat 27 (beide circa 1930).

Horeca. Het uit circa 1885 daterende gepleisterde pand Raadhuisplein 16 is vermoedelijk gebouwd als herberg. Het neoclassicistische woonhuis Maasstraat 2 (circa 1890) heeft later een zelfde bestemming gekregen. Rationalistische details en een gezwenkte gevel bezit het café Maasstraat 20 (circa 1920). Het hotel Raadhuisplein 6 is een verzorgde herbouw (circa 1950) van een in de oorlog verwoeste voorganger.

De boerderij ‘Kloosterhof’ (Rijksstraatweg 1) is een gesloten hoeve uit 1883 met twee vleugels aan weerszijden van een binnenplaats.

De stoombierfabriek ‘De Vriendenkring’ (Kruisweg 44), gebouwd in 1915 naar plannen van J.L. Grubben, bestaat uit enkele geschakelde blokvormige volumes. Op korte afstand staat de eveneens in 1915 gebouwde robuuste directeurswoning (Kruisweg 43-45), die momenteel als schenkerij dienst doet.

Wegkapellen. Het St.-Annakapelletje (bij Maasstraat 63) is een rechthoekige kapel met tuitgevel uit 1791. De vergelijkbare kapel (Trip ong.) dateert uit circa 1910.

De Fossa Eugeniana (bij Lingsforterweg 140), gelegen ten oosten van Arcen, is het belangrijkste restant van het in 1626-'27 door de Spanjaarden begonnen kanaal van de Maas bij Venlo naar de Rijn bij Rheinberg (Rijnberk). De naam is ontleend aan Isabella Clara Eugenia, dochter van Philips II. Het droge kanaaltracé is in de bossen bij de Duitse grens nog goed herkenbaar. Zo ook de resten van de aan weerszijden van het kanaal aangelegde gebastioneerde dubbelschans ter beveiliging van een nimmer gebouwde schutsluis; in 1632, toen Staatse troepen Venlo en Rheinberg innamen, kwam aan het project definitief een einde.

Lomm. Dit dorp ten zuiden van Arcen wordt voor het eerst genoemd in 1326. Na verwoestingen in 1944-'45 zijn de resten van de middeleeuwse Antoniuskapel in 1959 afgebroken. De R.K. St.-Antonius Abtkerk (Kapelstraat 15) is een driebeukige kruiskerk met terzijde staande toren in sobere traditionalistische vormen, gebouwd in 1936-'37 naar plannen van F.H. Stoks. Na de schade in 1944 volgde herstel in 1948-'49. Het huis De Spijker (Kapelstraat 43) is het al in 1394 genoemde - vroeger omgrachte - stamhuis van de familie Van Lom. Het huidige rijzige pand, met aan de Maaszijde een in- en uitgezwenkte topgevel voorzien van duivenopeningen, werd waarschijnlijk in 1628 gebouwd.