Monumenten in Nederland. Limburg

[p. 34]

Materiaal en constructie

Inleiding

Behalve door uiterlijke kenmerken als stijl en verschijningsvorm wordt elk gebouw bepaald door elementen van meer bouwtechnische aard zoals de gebruikte materialen en constructies. Van de bouwsubstantie achter de direct zichtbare buitenkant van een historisch gebouw is vaak meer bewaard gebleven dan men over het algemeen aanneemt. Muren, balklagen, kappen en kelders geven samen enig inzicht in de vaak complexe bouwgeschiedenis en belichamen een versteende geschiedenis - een bouwkundig archief in weer en wind - waar ondanks latere verbouwing nog veel aan afgelezen kan worden, maar dat zelden al zijn geheimen prijs geeft. In dit hoofdstuk zal kort gekeken worden naar enkele belangrijke technische aspecten van de bouw waarbij zowel vroege als ook meer recente ontwikkelingen aan bod komen.

Stapelbouw en skeletbouw

Het eigen gewicht van een constructie resulteert in verticale krachten die naar de fundering afgevoerd moeten worden. De twee belangrijkste constructieprincipes, stapelbouw en skeletbouw, doen dit elk op hun eigen wijze. Zoals de naam al zegt, worden bij de stapelbouw elementen op elkaar gestapeld en gaat het om een gelijkmatige krachtenafdracht waarin drukkrachten een hoofdrol spelen. Stapelbouw is een kenmerk van de romaanse architectuur. De gebruikte rondboogopeningen kunnen niet te breed zijn, omdat anders de druk van de bovengelegen muurdelen te groot zou worden.

Geconcentreerde krachtenafdracht is het principe achter de skeletbouw. De door het eigen gewicht veroorzaakte verticale krachten worden op regelmatige afstanden geconcentreerd via pijlers. Het tussenliggende vak wordt travee genoemd. Belangrijk is daarbij het onderscheid tussen scheidende en dragende constructiedelen. Voor de gotische architectuur is dit van wezenlijk belang. De krachten van de gewelven worden via de gewelfribben op onderliggende pijlers afgedragen waardoor in de muren grotere openingen aangebracht kunnen worden.

In een constructie met bogen of gewelven komen behalve verticale ook horizontale krachten voor, de zogeheten spatkrachten. Om ervoor te zorgen dat gewelven en bogen niet door hun eigen gewicht uit elkaar worden gedrukt, zijn tegenkrachten nodig. Steunberen dienen als drukschoren aan de buitenzijde. Vaak is het nodig de krachten indirect op de steunberen over te brengen. Zo kunnen bij driebeukige basilicale kerken de gewelven van het middenschip niet direct door steunberen worden geschoord. De spatkrachten worden dan via luchtbogen overgebracht op de steunberen van de zijbeuken, zoals dat onder meer te zien is bij de dominicanenkerk en de minderbroederskerk te Maastricht en de St.-Bartholomeuskerk te Meerssen. Spatkrachten kunnen ook worden opgenomen door houten trekbalken of smeedijzeren trekankers. Beide materialen kunnen goed trekkrachten opnemen. Natuurof baksteen kunnen dat niet.

Houtconstructies zijn opgebouwd volgens de principes van de skeletbouw, waarbij de houten balken zowel drukals trekkrachten op kunnen nemen. De belangrijkste houtconstructie is de kap, die in feite alleen dient om de dakbedekking te dragen en zo het onderliggende huis water- en winddicht te houden. Een behoorlijke dakhelling is nodig om te voorkomen dat regenwater of stuifsneeuw de onbeschoten kap in waait. De oudste kapconstructies bestaan uit een groot aantal achter elkaar geplaatste gespannen, samengesteld uit twee sporen, één of meer haanhouten en een voetbalk. Het oudste voorbeeld van een zuivere sporenkap kon gereconstrueerd worden op grond van onderdelen uit circa 1220 (d) verwerkt in de huidige kap van de O.L.-Vrouwebasiliek te Maastricht. Ook te Nijvel (circa 1046) en Luik (1015-'20) in België zijn dergelijke vroege sporenkappen aangetroffen. Een wat jonger voorbeeld is de koorkap van de kerk te Limbricht (circa 1250). In de lengterichting (haaks op de gespannen) zijn dergelijke kappen weinig stabiel en om omvallen (schranken) te voorkomen bracht men langsondersteuningen aan. Dit kan op verschillende manieren gebeuren.

Vanaf de 14de eeuw werden de sporen opgevangen door horizontaal geplaatste langsbalken, de zogeheten wormen of flieringen. De hierop gelegen vloer heet dan ook vliering. Via deze flieringen werd het gewicht op geconcentreerde wijze afgeleid naar op regelmatige traveemaat

[p. 35]

dwars geplaatste jukken. Door het bevestigen van een korbeel tussen jukbeen en juk(dek)balk ontstaat aan beide zijden een onvervormbare driehoek die voor de dwarsstabiliteit zorgt. Voor de stabiliteit in de lengterichting brengt men haaks daarop windschoren aan. In veel van de oudere gebouwen zijn dergelijke jukkenkappen aanwezig, zoals in het woonhuis Grote Kerkstraat 19-21 te Venlo (1588).

Naast jukkenkappen ontstonden er ook gordingenkappen, waarbij de flieringen werden vervangen door gordingen die niet horizontaal liggen maar licht zijn gedraaid en zo evenwijdig aan het dakvlak liggen. De gordingen worden gedragen door spantbenen die idealiter van de voet tot de nok doorlopen en bij de voet onderling door een trekbalk zijn verbonden. De gordingen zijn in de spantbenen ingelaten en in de top ligt een nokgording. De op de gordingen aangebrachte balken die de functie van een spoor hebben, heten hier kepers.

Het is opvallend dat zowel in de dominicanenkerk als in de minderbroederskerk te Maastricht beide kapsystemen bewaard zijn gebleven. In het eerste geval gaat het om een jukkenkap (koor) uit circa 1277 (d) en een gordingenkap (schip) uit circa 1395 (d) en bij de minderbroederskerk om een jukkenkap (koor) uit circa 1305 (d) en gordingenkap (schip) uit circa 1392 (d). Andere voorbeelden van gordingenkappen zijn te vinden in de Maastrichtse St.-Mathiaskerk uit circa 1495 (d), kasteel Genhoes te Oud-Valkenburg (1545-'60) en de Roermondse O.L.-Vrouwe-Munsterkerk (tweede helft 16de eeuw). De door zijn flauwe helling vaak als erg oud aangemerkte kap van de kloosterkerk te Rolduc blijkt echter uit 1586 (d) te dateren. Het idee dat de gordingenkap een relict uit de Romeinse tijd is, lijkt inmiddels achterhaald. Wel blijft het opvallend dat veel van de oudere gordingenkappen in Zuid- en Midden-Limburg voorkomen.

In de loop van de 15de eeuw verschijnen er kapconstructies met zowel flieringen als gordingen. De St.-Brigidakerk te Noorbeek (tweede helft 15de eeuw) en het stadhuis van Venlo (16de eeuw) hebben zowel dekbalkjukken als een nokgording; laatstgenoemde heeft nog een gedeeltelijk origineel dakbeschot.

Een variant van de jukkenkap is de constructie waarbij de jukbalk niet op de jukbenen rust (dekbalkjuk), maar tussen de jukbenen bevestigd is. Deze vroeger wel ‘Nijmeegs spant’ genoemde constructie wordt tegenwoordig een tussenbalkjuk genoemd. Kappen met tussenbalkjukken stammen vooral uit de 16de en vroege 17de eeuw. Het woonhuis Molenstraat 9-11 te Gennep (16de eeuw) heeft een dergelijke kap.

Begin 19de eeuw ontstonden schenkel- of Philibertspanten - houten boogspanten samengesteld uit korte planken. Een voorbeeld hiervan is te zien in de koestal van de kasteelhoeve

In de kapconstructie van kasteel Oud Ehrenstein bij Kerkrade worden de sporen van het dak gedragen door gordingen (horizontaal) die op hun beurt worden ondersteund door jukken (1964)

van Houthem-Sint Gerlach (1851). Gaandeweg winnen de gordingen het van de flieringen als ondersteuning van de sporen. Dit is het geval bij het eind 19de eeuw veel gebruikte ‘verbeterde Hollandse spant’, waarbij de op de borstwering rustende en tot in de nok lopende kapbenen de gordingen dragen. Deze kapbenen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund door schuin geplaatste kreupele stijlen.

Kapconstructies in woonhuizen worden bepaald door jukken met schuin geplaatste jukbenen. Wanneer - zoals in boerderijen en vakwerkhuizen - de stijlen verticaal geplaatst zijn spreekt men over gebinten. Wanneer de dekbalk van het gebint aan de uiteinden lange pennen heeft, die door de gebintstijlen heen worden gestoken en die met toognagels zijn geborgd, is er sprake van een ankerbalkgebint. Bij een dekbalkgebint zijn uiteinden van de gebintstijlen aan de bovenzijde van pennen voorzien, waarop met corresponderende gaten een (overstekende) dekbalk wordt gelegd.

Structuur

Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat uit woonhuizen, die in de loop van de tijd een eigen ontwikkeling door hebben gemaakt. Omdat het te ver zou

[p. 36]

Aan de zuidwand van de Markt te Maastricht is een rij diepe huizen zichtbaar waarvan de nok van de opvallend hoge daken parallel aan de straat loopt. Dit daktype wordt wel een Maaslands dak genoemd (1977)

voeren om hier op de ontwikkeling van het woonhuis in te gaan, beperken we ons tot de bespreking van enkele principes.

Door de maximale lengte van de balken, die van muur tot muur lopen - doorgaans zes tot acht meter -, krijgt een woonhuis zijn kenmerkende smalle en langwerpige plattegrond. Afhankelijk van de plaatsing van het huis ten opzichte van de straat maakt men onderscheid tussen diepe en dwarse huizen. Wanneer de langwerpige woonhuisplattegrond met zijn kopse gevel naar de straat is gericht, spreekt men van diepe huizen; wanneer deze parallel aan de straat loopt, van dwarse huizen (liever dan brede huizen). De ingang bevindt zich in het eerste geval in de korte, in het andere geval in de lange gevel. Bij diepe huizen staat de nokrichting haaks op de straat en bij dwarse huizen loopt deze parallel daaraan. In Limburg bestaat echter nog een derde variant: een diep huis waarvan de nok toch parallel aan de straat loopt. Strikt genomen is dit een diep huis met dwars dak, maar ze worden vooral aangeduid als huizen met een Maaslands dak.

Deze variant is ontstaan door de voor het Maasland karakteristieke vakwerkbouw; een bouwwijze met een houten draagskelet, waarbij de wanden stijlen en regels hebben die met vlechtwerk en leem, en later met baksteen, zijn gedicht. In Maastricht werden de gevels vaak met planken bekleed. De constructie bestaat uit een houtskelet van een reeks achter elkaar geplaatste gebinten, die in de lengte bij de zijgevels met elkaar zijn verbonden. Hier bevinden zich ook de diagonale verbindingen (schoren of versterkingskruizen) die het geheel vormvast maken. Ook de verdiepingen hebben een dergelijke skeletconstructie die tot in de kap is doorgevoerd, met het hoog opgaande dwarse Maaslands dak als gevolg. Het Maastrichtse Dinghuis is een goed voorbeeld. Het heeft een in belangrijke mate behouden gebleven houtskelet uit circa 1473 (d), bestaande uit enkele verdiepingsgewijs gestapelde dekbalkgebinten. Ook elders in Maastricht staan voorbeelden van deze houtskeletbouw, zoals het huis Markt 71 uit circa 1456 (d). Bij de bouw van buurhuizen werden geen gemeenschappelijke constructies gemaakt. Men plaatste de gebintstijlen van het nieuwe huis zo dicht mogelijk naast de oudere zijwand.

[p. 37]

Bij dergelijke huizen dienden de beide onderste bouwlagen ter bewoning (beneden wonen, boven slapen) en ruimtes daarboven als pakzolders en bergruimte. De woonruimte had veelal een ruime voorzaal met lagere binnenhaard en daarachter een hoofdvertrek. Een in Maaseik (B) wel voorkomende insteekverdieping was in Maastricht ongebruikelijk. Ook in Sittard zijn enkele stedelijke vakwerkhuizen bewaard gebleven, te weten de dwarse huizen Gruizenstraat 7-9 (1593) en Limbrichterstraat 16 en het diepe hoekhuis Markt 20 (circa 1600). Door de stadsbrand van 1665 zijn in Roermond de vakwerkhuizen verdwenen, als die er al waren. Na de brand werden topgevels aan de voorkant van de huizen verboden, waarmee de stad zijn Gelderse karakter verloor. Hierdoor heeft Roermond relatief veel dwarse huizen waarin zich koetspoorten bevinden. Venlo heeft overwegend diepe huizen, waaronder een aantal opvallend brede huizen met een doorgaande scheidingsmuur, die daarom dubbelhuis worden genoemd. Het rond 1554 (d) verbouwde pand Parade 62-64 is hier een voorbeeld van.

Met het in de 17de eeuw ruimer voorhanden komen van baksteen volgde een versteningsgolf, waarbij van stadswege het verwijderen van vakwerk werd gestimuleerd. De baksteen werd vooral gebruikt voor de bouw van zijmuren die men als brandmuur boven het dak doortrok. In de voorgevel combineerde men vensters, hoekblokken en banden van natuursteen met muurvlakken van (met rode dodekop gekleurde) baksteen. De reeksen gekoppelde vensters in de voorgevel van Van Hasseltkade 23 te Maastricht (1641) doen denken aan vensters uit de houtbouw. Men heeft deze Maaslandse bouwwijze wel gezien als een nabootsing van de vakwerkbouw, maar het betreft toch vooral een uiterlijke gelijkenis. De in de 17de eeuw toegepaste kruiskozijnen werden veelal een eeuw later uitgebroken, maar de hardstenen vensteromlijstingen bleven tot begin 19de eeuw een belangrijk structurerend element in de Limburgse gevelarchitectuur.

In de dorpen is het eenlaags woonhuis gangbaar. De rijkere 19de-eeuwse huizen - vaak notabelenwoningen - hebben een verdieping en zijn vaak gebouwd in de vorm van een vrijstaand blokvormig huis met een door kamers geflankeerde middengang en een voorgevel met hoger opgaand middenrisaliet; het middenganghuis. Voorbeelden hiervan zijn de hervormde pastorie te Meerssen (circa 1830) en Dorpstraat 5 te Grubbenvorst (1867). Afgezien van enkele resten rond Weert en Herkenbosch, komt ten zuiden van Sittard en vooral in Zuid-Limburg veel vakwerk voor bij boerderijen en andere agrarische gebouwen. Vaak gaat het om vakwerkhuizen met een verdieping, ook wel hoogwandige vakwerkhuizen genoemd. In tegenstelling tot in de stad zijn hier vooral ankerbalkgebinten toegepast en ligt de nok in de lengterichting van

Bij de hoeve Dorpshof te Plaat bij Epen staat - zoals op vele plaatsen in Zuid-Limburg - een vakwerkgebouw met een houten draagskelet. De uit houten stijlen en regels opgebouwde wanden zijn voorzien van vullingen met vlechtwerk en leem

het huis. Net als in het nabije Rijnlandse gebied staan de stijlen van de zijwanden tamelijk ver uit elkaar. Het stijlen regelwerk werd aanvankelijk verstijfd met diagonalen of grote verstevigingskruisen, later eenvoudig met enkele korte schuine schoren. De raam-, deur- en poortopeningen werden in het vakwerk opgenomen en de vullingen bestonden eerst uit vlechtwerk met leem en later uit baksteen. Het voorkomen van leem (lössgronden) is bepalend voor het verspreidingsgebied van vakwerkhuizen. Wat tot ver in de 17de eeuw als een passende bouwwijze gold, kreeg een lagere sociale status dan het gebruik van andere bouwmaterialen - mergel, maar vooral baksteen - en zeker in de 19de eeuw werd vakwerk gezien als een teken van armoede. De grotere nieuwe boerderijen verrezen dan ook in mergel en baksteen. Toch bouwde men vooral in de zuidoosthoek van Zuid-Limburg nog tot het eind van de 19de eeuw in de vakwerktraditie.

Bouwmaterialen

Hout is het oudste en misschien wel belangrijkste historische bouwmateriaal. Bij middeleeuwse gebouwen paste men bij voorkeur eikenhout toe, dat uit de Ardennen en het Rijnland werd aangevoerd. Het grote voordeel van eikenhout was dat men het krom kon laten groeien en het vervolgens als gekromde jukbenen of korbelen kon toepassen. Naast eikenhout, dat vooral in grote gebouwen werd benut, paste men ook inlands hout toe. Naast inlands eikenhout was dit ook vaak olmen- of essenhout. Te Banholt staat sinds 1978 een uit Eijsden afkomstig eiken vakwerkhuis (circa 1563 (d)), midden in een gebied dat gekenmerkt wordt door essenhouten vakwerkhuizen. Vakwerkhuizen met essenhout zijn zelden ouder dan

[p. 38]

Bij kasteel Eijsden zijn het basement, de hoekblokken, de horizontale banden en de kozijnen uitgevoerd in hardsteen. Deze vormgeving wordt wel de Maaslandse bouwwijze genoemd (1959)

tweehonderd jaar, want hoewel essenhout inwendig heel hard kan worden, blijft het uitwendig maximaal twee eeuwen goed.

De jaarringen van hout - en vooral eikenhout - geven de mogelijkheid om het kapjaar van de boom te bepalen en daarmee het betreffende deel van de constructie te dateren. Deze dendrochronologische datering wordt in dit boek aangegeven met (d), zoals bij de al genoemde kap van de O.L.-Vrouwebasiliek te Maastricht en het zojuist genoemde vakwerkhuis uit Eijsden.

Terwijl elders in ons land nagenoeg geen bruikbare natuursteen voorkomt, is dat in Limburg wel het geval. Bij de eenvoudiger architectuur betreft dit lokale steen, zoals de ijzeroer die is verwerkt in torens te Bergen en Afferden en de maaskeien die zijn gebruikt bij de bouw van de kerken te Asselt, Limbricht en Heel. In Zuid-Limburg kregen vakwerkhuizen vaak een plint van lokale kwartsiet en vuursteen, of zelfs een gevel van veldkeien (Sprinkstraat 12 te Margraten).

Andere natuursteen werd planmatig gewonnen. In de laatste periode van het Boven-Krijt - ook Maastrichtien genoemd - vormde zich in Zuid-Limburg een dikke laag kalksteen, waarvan het onderste deel harder is en die naar zijn vindplaats Kunradersteen genoemd wordt. Deze in de omgeving van Kunrade en Bocholtz gewonnen steen werd als breuksteen toegepast, maar ook als bewerkte steen, zoals in de middeleeuwse torens van Eygelshoven en Heerlen, alsmede de moderne kerken te Simpelveld, Ransdaal, Ubachsberg en de Maastrichtse St.-Lambertuskerk. Het bovenste deel van de genoemde kalkafzetting bestaat uit een zachtere fijnkorrelige geelwitte kalksteen (Maastrichts krijt of tufkrijt) die doorgaans mergelsteen wordt genoemd. Deze steen werd al door de Romeinen gebruikt, maar vooral vanaf de 13de eeuw vond ondergrondse winning plaats. Als gevolg daarvan ontstonden bij Maastricht (St.-Pietersberg) en in de omgeving van Valkenburg en Sibbe uitgebreide gangenstelsels (mergelgroeven). Mergel werd op vele plaatsen toegepast en door zijn zachtheid ook veelvuldig gebruikt voor beeldhouwwerk. De iets hardere bovenlaag, Tauwsteen geheten, gebruikte men vaak voor vensterdorpels. Dichtbij de groeven verrezen complete gebouwen in mergelsteen (soms met bakstenen vensteromlijstingen), verder van de groeven verwijderd zijn vooral mergelstenen speklagen toegepast. Mooie voorbeelden zijn de Maastrichtse augustijnenkerk, de ruïne van kasteel Valkenburg en de inwendig geheel in mergel uitgevoerde moderne kerk van Meijel.

De bij Epen gewonnen kolenzandsteen - een donkerkleurige kiezelzandsteen - werd lokaal verwerkt. De aan de grote kerken te Maastricht, Thorn, Susteren, Sint Odiliënberg en Rolduc toegepaste kolenzandsteen werd uit het aangrenzende buitenland aangevoerd. De Nivelsteiner zandsteen is afkomstig uit het Duitse grensgebied langs de Worm. Deze fijnkorrelige zandsteen heeft men in de abdij van Rolduc toegepast en ook de zuilen van de kerk te Susteren zijn er van gemaakt, alsmede de moderne kerken van Spaubeek en Gulpen. Opmerkelijk zijn de zuilen van het Bergportaal van de Maastrichtse St.-Servaasbasiliek. Deze bestaan uit kalksinter, een materiaal afkomstig uit de Romeinse waterleiding van de Eiffel naar Keulen, waarin het als een soort ‘ketelsteen’ is gevormd.

In Midden- en Noord-Limburg verwerkte men vanaf de 11de eeuw tufsteen. Deze lichtbruin-beige gekleurde steen van vulkanische oorsprong, aangevoerd uit de Eifel via de Rijn, is onder meer te zien aan de kerk te Sint Odiliënberg en de toren te Nederweert. De goed te bewerken kalkhoudende Baumberger steen, afkomstig uit de buurt van Munster, werd van de 14de tot de 16de eeuw toegepast, vooral voor beeldhouwwerk. Het mooiste voorbeeld zijn de ‘Gregoriusmis’ in de kerk te Horst en het stichtersgraf in de Roermondse O.L.-Vrouwe-Munsterkerk.

Stroomopwaarts in het (Belgische) Maasgebied werd een harde kalksteen gewonnen. De hiervoor gebruikte term hardsteen wordt tevens gebruikt als een algemenere term voor donkere Belgische kalksteen. Hardsteen is afkomstig uit Henegouwen en de Ardennen. De meeste van de in Limburg toegepaste kalksteen is echter afkomstig uit het gebied rond Namen. Deze Naamse steen (ook arduin of Maassteen genoemd) is een kalksteen waarin geen fossielen voorkomen en die is ontstaan tijdens het Devoon. Het heeft een blauwgrijze tot zilvergrijze kleur en is onder meer toegepast aan de gevel van het Maastrichtse Dinghuis. De stenen van het Maastrichtse stadhuis kwa-

[p. 39]

men meer specifiek uit de groeve Seilles bij Namen. De Romeinen kenden al baksteen en pasten deze ook in onze streken toe. In de kerk van Asselt verwerkte men secundair de ronde bakstenen tegels uit een Romeins hypocaustum en in de kerk van Merkelbeek zijn delen van Romeinse pannen verwerkt. Het in verhouding ruim voorhanden zijn van hout en natuursteen resulteerde in een relatief late herintroductie van baksteen. In Venlo was vanaf 1376 sprake van een stadssteenoven; in Maastricht werden pas vanaf de 16de eeuw stenen gebakken. Tot ver in de 19de eeuw produceerde men in veldbrandovens (ook meilers genoemd) baksteen voor de lokale markt. Deze baksteen werden brikken genoemd. Opvallend is dat bij het uit dergelijke brikken bestaande metselwerk in Noord-Limburg het gebruik van klezoren (1/4 steen) bij de hoeken nog doorgaat tot het midden van de 19de eeuw.

In de late middeleeuwen maakten met riet en stro gedekte daken gaandeweg plaats voor minder brandgevaarlijke daken. Naast daktegels paste men ook dakpannen toe. In de 18de eeuw nam in Midden-Limburg en vooral in de omgeving van Tegelen de productie van dakpannen een grote vlucht. In eerste instantie betrof het de gegolfde- of S-pan (vaak Hollandse pan genoemd), later kwamen daar machinaal geproduceerde pannen bij.

Jongere bouwmaterialen

In het midden van de 19de eeuw raakte de ontwikkeling van (nieuwe) bouwmaterialen in een stroomversnelling en werden mechanisatie, standaardisering en prefabricage sleutelwoorden. Dit leidde tot maatvastere en betere producten. Ornamenten werden machinaal geproduceerd van cement en terracotta en vooral toegepast bij eclectisch vormgegeven woonhuizen en boerderijen. Daarnaast maakte de productie van baksteen een sterke ontwikkeling door. De uitvinding van de ringoven moderniseerde vanaf 1870 het bakproces. Te Panningen resteert nog een in 1909 gebouwde ringoven en bij Geleen een exemplaar uit circa 1920. Ook het mengen en vormen van klei werd gemechaniseerd. Vanaf 1867 kwam de zogeheten Canadese vormbakpers in gebruik, waarbij onder grote druk klei in steenvormen geperst werd. Het resultaat - de vormbaksteen - is te zien aan de stations te Roermond (1881) en Maastricht (1912-'15). Vanaf 1875 kwam daar de strengpers bij, waar een door een spuitmond gevormde rechthoekige kleimassa telkens op baksteendikte werd afgesneden. Door toepassing van een ander mondstuk konden naast strengperssteen ook vormof profielstenen gemaakt worden. Een vroeg voorbeeld van de - waarschijnlijk nog uit Duitsland afkomstige - vormsteen toont de kapel van het Savelbergklooster te Heerlen (1878), ontworpen door Joh. Kayser (een

Het in 1873 gebouwde landhuis bij het voormalige sepulchrijnenklooster Hoog Cruts werd in 1979 door brand verwoest. Langs de dakrand zijn nog goed de in terracotta uitgevoerde consoles zichtbaar.

Siersteenfabrikant A. Russel liet in 1894 naar plannen van P. Rassaerts de Villa Maria te Tegelen bouwen met daarnaast zijn eigen laboratorium met proefoven

[p. 40]

De woning van de brouwer A.P.M.H. van de Loo te Maasbree kreeg in 1906-'07 het huidige uiterlijk met verblendsteen, terracotta sluitstenen en een ijzeren sierdakrand

enthousiast gebruiker van vormsteen). In 1886 stichtte A. Russel te Tegelen een firma in strengpers- en vormsteen. Veel van zijn producten werden door Kayser toegepast, zoals aan de door hem ontworpen kerken te Schinveld (1889) en Vaals (1891). Ook konden de aangedroogde strengpersstenen nageperst worden. Deze nageperste steen (ook verblendsteen of blindeersteen genoemd) heeft een hoekige vorm en gladde buitenkant. De mooiste toepassing hiervan toont het herenhuis Dorpstraat 25 te Maasbree (1906).

Een variant op de nageperste steen is de in 1905 door de Dierense steenfabrikant J.M. van de Loo geïntroduceerde bricorna-steen. Deze ‘bri(que) orna(ta)’ was voorzien van patroonschilderwerk in kleiverf. Ze zijn gebruikt aan het winkelpand Hamstraat 30 te Roermond (circa 1910) en in het naamtableau van het station van Schin op Geul (1913-'14). Bij het station te Maastricht (1912-'15) zijn tableaus van sectieltegels toegepast, waarbij de vorm van de tegel de afbeelding helpt vormen.

De toepassing van de stempelpers voor het vormen van dakpannen zorgde ervoor dat ook de dakpan maatvaster werd en een betere sluiting kreeg. Bij de winkel Parade 19 te Venlo (1901) heeft de dakerker Franse Gilardonische dakpannen. Deze in 1841 te Altkirch (Fr) gepatenteerde dakpan vormt de basis voor een hele groep machinale dakpannen, die vanaf 1875 op ruime schaal toegepast worden. Pannenfabrieken in Midden-Limburg, met als centra Tegelen en Echt, spelen hierin een belangrijke rol. De in 1881 in Duitsland gepatenteerde muldenpan werd vooral bij Tegelen rond 1890 op grote schaal geproduceerd. Een tweede soort, de uit Frankrijk afkomstige Bouletpan of kruispan, wordt naar zijn Limburgse plaats van fabricage ook wel Echter-pan genoemd. In Echt werden ook allerlei accessoires gemaakt, zoals ‘Echter dakstukken’ voor op de nok. Deze zijn in Echt te zien aan het postkantoor (1899) en het café Plats 5 (circa 1900), maar ook op de kerkhofmuur te Nederweert. Daarnaast vond ook de Tuile du Nord of platte sluitpan veel toepassing.

Kalkzandsteen - dat rond 1900 beschikbaar kwam - werd onder meer gebruikt aan het woonhuis Spoorweglaan 11 te Maastricht (circa 1908). Opvallend zijn verder de door een firma uit Visé rond 1900 gemaakte cementbepleisteringen te Eijsden en de sierbepleisteringen in Sweikhuizen (rond 1890) en Schimmert (1908).

Vanaf 1825 werd zink gebruikt, zowel voor ornamenten als voor het bedekken van daken. Veel was afkomstig uit Luik, waar het werd gemaakt door de in 1810 gestichte Société Anonyme des Mines et Fonderies de Zinc de la Vieille-Montagne. In hun catalogus maken ze melding van zinkwerk aan een - verder onbekend - huis voor kolonel Bosch te Maastricht in 1829. Zinken oeil-deboeufs zijn te zien aan het herenhuis annex koffiebranderij Oelemarkt 10 te Weert (1876) en het herenhuis Kloosterplein 1 te Sittard (1910).

Gietijzer, dat vanaf 1825 in Nederland werd toegepast, ontwikkelde zich tot een belangrijk bouwmateriaal. In eerste instantie vond het toepassing bij grafmonumenten, zoals dat voor luitenant-generaal B.J.C. baron Dibbets († 1839) en het rijke hekwerk om het graf van B.A.C.C.O. Bosch van Drakenstein († 1842). Ook de in totaal 388 grenspalen langs de Belgische grens (1843) zijn van gietijzer. Daarnaast werd het veel gebruikt voor dorpspompen (Thorn, Roermond) lantaarnpalen, wegwijzers (Rijkel, Terlinden) en grafkruisen en - speciaal voor het Limburgse land - wegkruisen. Andere opvallende toepassingen zijn de Roermondse muziektent (1888) en de gietijzeren decoraties van het woonhuis Swalmerstraat 3 aldaar.

Door nabewerking werd het brosse gietijzer sinds de uitvinding van de Bessemer peer (1856) verwerkt tot gewalst ijzer: staal. Dit was taaier en kon bovendien trekkrachten opnemen, zodat er bruggen en kapconstructies van gebouwd konden worden. Vanaf 1900 bouwde men volledig stalen spanten, waarvan alle onderdelen met klinknagels aan elkaar werden verbonden. Voorbeelden zijn de perronoverkappingen te Roermond (1881) en te Weert (1912-'13). Een fraai voorbeeld is het in de watermolen van de huidige bierbrouwerij ‘De Leeuw’ te Valkenburg geplaatste ‘Zuppingrad’; een van klinknagels voorzien schroefvormig ijzeren rad. Ook vele andere watermolens

[p. 41]

Het in gewapend beton uitgevoerde gewelfde schaaldak van de zogeheten Wiebengahal kwam in 1912 tot stand naar ontwerp van de toen als constructeur werkzame J.G. Wiebenga in opdracht van de Maastrichtse aardewerkfabriek Société Céramique

kregen begin 20ste eeuw een ijzeren waterrad. Over het Julianakanaal bouwde men geklonken stalen boogbruggen met ijzeren vakwerkconstructies (1931-'34).

Kort na 1900 ontstonden de eerste gewapend betonconstructies, waarin wapeningsstaal was verwerkt om de trekkrachten op te nemen. Vanaf 1907 paste men deze constructies vanwege de hoge brandveiligheid vooral bij fabrieksgebouwen en pakhuizen toe. Ook voor infrastructurele werken bleek het bruikbaar. Zo kwamen er bij Oud-Valkenburg en Eys in 1906 slanke boogbruggen in gewapend beton tot stand, in 1914 gevolgd door bruggen met een parabolische vorm in Ransdaal en Schin op Geul. Ook de perronoverkapping te Maastricht (1916) is in dit materiaal uitgevoerd. Architectonisch het meest interessant is de Wiebengahal (1912), onderdeel van de Société Céramique aardewerkfabriek in Maastricht-Wyck. Deze betonskeletbouw met zijn opvallende schaaldaken werd ontworpen door J.G. Wiebenga, toen nog in dienst van de N.V. Industriële Maatschappij F.J. Stulemeijer & Co., die de betonconstructie uitvoerde. Dat gold ook voor de Maastrichtse gasfabriek (1912) met zijn luchtbogen in gewapend beton. Ook voor de Nedinsco-fabriek in Venlo werd in 1929-'30 een ranke gewapend betonconstructie ontworpen. In de sanitairfabriek van ‘De Sphinx’ te Maastricht paste men in 1929 paddestoelvloeren toe. Aan de bovenzijde verdikkende kolommen werden door F.P.J. Peutz ook gebruikt in het warenhuis Schunck te Heerlen (1933-'36). In 1952-'53 ontwierp Peutz een volledig in gewapend beton uitgevoerde centraalbouwkerk, de St.-Annakerk te Heerlen. Een andere opvallende constructie is het seinhuis op het spooremplacement te Maastricht (S. van Ravesteyn; 1932), dat net niet het lot heeft ondergaan van de vele verdwenen koeltorens en liftschachten van de mijnen. Voorbeelden van toepassing van voorgespannen beton zijn de langgerekte, geschakelde enkelvoudige schaaldaken van de voormalige bedrijfshal (circa 1955) van de Nationale Luciferfabriek te Weert.