Monumenten in Nederland. Drenthe

Westerbork
(gemeente Midden-Drenthe)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden. De 12de-eeuwse kapel van het dorp werd rond 1240 tot parochiekerk verheven. Westerbork was het centrale kerkdorp voor het omliggende gebied. De vier dorpsessen bevonden zich overwegend aan de westzijde. Van de diverse brinken zijn die bij het Burgemeester Gualthérie van Weezelplein, bij de Zuidbrink en op de hoek van de Zandhoeklaan en Julianastraat het best bewaard gebleven. Met name aan het westeinde van het dorp kwam tussen 1850 en 1940 een meer burgerlijke bebouwing tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog is Westerbork aan de noordwestzijde fors uitgebreid.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 12), oorspronkelijk gewijd aan St. Stephanus, is een eenbeukige gotische kerk met een driezijdig gesloten koor en een zware, ongelede toren met ingesnoerde spits. De in grote kloostermoppen opgetrokken onderste torengeleding stamt uit het begin van de 13de eeuw. Het huidige gotische schip en koor zijn begin 15de eeuw tot stand gekomen. Waarschijnlijk dateert de verhoging van de toren uit 1778. In de toren hangen een 13de- of vroeg-14de-eeuwse klok, een door Jan Albert de Grave gegoten klok uit 1727 en een klok uit 1956. Herstelwerkzaamheden aan de kerk vonden plaats in 1808 en 1859. Vermoedelijk bij de reparatie in 1884 kreeg de toren zijn huidige spits en werd de kerk iets verlaagd. Bij de restauratie in 1935 naar plannen van H.M. Hulsbergen zijn de huidige vensters met bakstenen vorktraceringen aangebracht. In 1985 is de kerk opnieuw gerestaureerd.

[p. 205]

Westerbork, Herv. kerk (1984)

De moderne consistoriekamer is rond 1995 toegevoegd. Het in 1959 gerestaureerde interieur is wit gepleisterd en wordt gedekt door een houten zoldering. Tot de inventaris behoren een 17de-eeuwse avondmaalstafel,

Westerbork, Raadhuis

een preekstoel uit 1778 en een twaalfarmige kroonluchter uit 1783, gemaakt door Lucas ter Steeg en geschonken door Albert Nysingh. Aan de oostzijde van de kerk bevindt zich de grafkelder met zerk van de familie Nysingh, een voornaam geslacht dat vele jaren achtereen de schulte leverde. Het orgel met houtsnijwerk in Lodewijk XIV-stijl is in 1726 gebouwd door Christiaan Müller in samenwerking met Johann Michael Schwartsburg voor de Herv. kerk van Beetgum (Fr) en in 1862 door P. van Oeckelen overgebracht naar Westerbork (gerestaureerd in 1984-'87).

Het voorm. raadhuis (Hoofdstraat 16) is in 1927 in traditionalistische stijl gebouwd naar ontwerp van J. Boelens. Het bestaat uit een hoger opgetrokken, risalerende middenpartij met zadeldak, rondboogportaal en balkon, geflankeerd door lagere dwarsvleugels, waarin oorspronkelijk ook plaats was voor een conciërgewoning. In 1969 zijn aan de achterzijde een aparte raad- en trouwzaal, een expositiegang en een kantoorruimte toegevoegd naar plannen van H. Morshuis. Het gebouw werd in 1984 een multifunctioneel centrum en biedt momenteel onderdak aan de politie en het knipkunstmuseum.

Het Groene Kruisgebouw (Zandhoeklaan 20) is een fors wijkgebouw annex woonhuis met expressionistische elementen, gebouwd rond 1930.

De voorm. landbouwschool (Wilhelminastraat 27) is in 1940 gebouwd mogelijk naar ontwerp van J. Boelens. Het schoolgebouw met opvallende gebogen kapvorm en stalen vensters is thans in gebruik als speelgoedfabriek ‘Samenspel’.

Woonhuizen. Het rond 1890 gebouwde middenganghuis Hoofdstraat 33 vertoont neorenaissancedetails. Het vrijstaande, wit gepleisterde

Westerbork, Landbouwschool

[p. 206]

Bruntinge bij Westerbork, Boerderij Hoogeveenseweg 21

woonhuis Westeinde 16 (circa 1915) is een burgemeesterswoning geweest. Hoofdstraat 13 (circa 1930) heeft een karakteristieke samengestelde kap met overstek in traditionalistische vormen.

Boerderijen. De met riet gedekte 19de-eeuwse hallenhuisboerderij Zandhoeklaan 23 heeft een achter- en een zijbaander. Zuidbrink 13, thans in gebruik als bibliotheek, is een 19de-eeuwse hallenhuisboerderij met een lang, deels onderkelderd woonhuis met de ingang in het midden van de lange gevel. Bij de boerderij staat een houten schaapskooi met rieten dak en decoraties van geknoopt stro. Museumboerderij ‘In de Ar’ (Hoofdstraat 44), gebouwd rond 1870 en gewijzigd in 1890, heeft een lang voorhuis en een inrijdeur in de achtergevel. Oosteinde 8 is een 19de-eeuwse boerderij met een fors tweelaags woonhuisgedeelte en een bedrijfsgedeelte met overhoeks geplaatste inrijdeuren. Krimpenboerderijen zijn Hoofdstraat 2 (1865) en Hoofdstraat 34 (1875); de laatste met een overhoeks geplaatste inrijdeur. De boerderij Hoofdstraat 35 heeft een vrijstaand dwars woonhuis uit 1893. De opvallende, moderne langhuisboerderij Oosteinde 2, met gebroken schilddak en Vlaamse geveltop aan de voorzijde, dateert uit circa 1920.

De windmolen Oosteinde 14, oorspronkelijk een achtzijdige stellingmolen met gemetselde onderbouw is in 1927 ontmanteld, waarbij de onderbouw is blijven staan.

De Alg. begraafplaats (Kerkhoflaan ong.), gesticht rond 1830, bevat diverse interessante graftekens, waaronder de zerken voor H. Nijsingh († 1840), mr. M.O. Gratema († 1900) en burgemeester L.N. Kymmell († 1933). De garage voor de lijkwagen stamt uit 1941.

Eursinge. Deze kleine esnederzetting ten zuiden van Westerbork is ontstaan in de middeleeuwen en heeft enkele interessante boerderijen. In een gebint van de hallenhuisboerderij De Vledders 8 staat het jaartal 1736. De boerderij is nadien uitgebreid en aangepast en in 1975-'80 gerestaureerd. Vooral de verspringing van de kap is opvallend. In aanleg eveneens 18de-eeuws is de hallenhuisboerderij De Vledders 6 met middenlangsdeel. Belangrijke wijzigingen zijn aangebracht rond 1890, toen het woonhuis een nieuwe gevelindeling kreeg en de achterbaander met onderschoer werd vervangen door een baander in het vlak van de achtergevel. Achter deze boerderij en bij De Goorns 2 staan houten schaapskooien met rieten dak en vlechtwerk decoraties van geknoopt stro.

Bruntinge. Deze kleine esnederzetting ten zuidwesten van Westerbork is ontstaan in de middeleeuwen en heeft enkele interessante - veelal tot woonhuizen verbouwde - boerderijen. De hallenhuisboerderij Hoogeveenseweg 19 dateert blijkens de sleutelstukken in het interieur waarschijnlijk uit de 17de eeuw. De boerderij heeft een deels in vakwerk uitgevoerd voorhuis, een hoog rieten schilddak en een achterbaander met onderschoer en hooiluik. Op het erf staat een stookhut. Bij de rond 1800 gebouwde boerderij Hoogeveenseweg 21 liggen het woonhuis en bedrijfsgedeelte in elkaars verlengde onder een hoog rieten schilddak. In de achtergevel bevindt zich een achterbaander met onderschoer. Op het erf staat een wagenschuur van gepotdekselde houten delen en vlechtwerk onder een rieten kap.

Zuidveld. Buurtschap ten noordoosten van Westerbork nabij het Oranjekanaal. Het café ‘Oranje’ (Tilburgstraat 5) is oorspronkelijk een boerderij met een aangebouwd horecagedeelte uit circa 1915. De rond 1925 gebouwde draaibrug nr. 7 over het Oranjekanaal (bij Oranjehoeve 15) is een houten brug met ijzeren trekstangen. De betonnen bruggenhoofden zijn later aangepast.