Monumenten in Nederland. Drenthe

Veenhuizen
(gemeente Noordenveld)

Koloniedorp, gesticht door de Maatschappij van Weldadigheid die nabij het gelijknamige buurtschap, tussen 1818 en 1824 grond had aangekocht van de familie Tonckens uit Westervelde met als doel gestichten te bouwen voor landlopers en bedelaars, en voor weeskinderen en vondelingen. Tussen 1823 en 1826 kwamen drie carré-vormige, kazerneachtige gestichten gereed met een omgrachting en ophaalbruggen. De complexen hadden een binnen- en een buitenschil, met ambtenarenwoningen, werkplaatsen, onderwijs- en slaapzalen. De structuur van het gebied werd bepaald door de Kolonievaart (1823-'26) en zes haaks daarop lopende wijken. Behalve de gestichten werden er ontginningsboerderijen gebouwd, twee kerken, een synagoge en de eerste stoomfabriek van Drenthe (1839).

De overdracht van Veenhuizen aan de rijksoverheid in 1859 leidde tot grote veranderingen. Onder beheer van het Ministerie van Justitie werd de kolonie verder ontwikkeld. Op basis van een strakke ruimtelijke ordening verrezen vanaf 1875 onder meer nieuwe gestichtgebouwen en - in verschillende typen uitgevoerde - dienstwoningen. De bestaande gestichten werden verbouwd of vervangen door nieuwbouw. De eerste gebouwen na 1875 werden gebouwd naar ontwerpen van J.F. Metzelaar, ingenieur-architect der gevangenissen en rechtsgebouwen. De meeste kwamen tot stand in de periode 1884-1914 naar ontwerpen van zijn zoon, W.C. Metzelaar. Latere invullingen zijn gerealiseerd volgens plannen van diens opvolgers S. Wijn en J.G. Robbers. In de loop van de jaren verschoof het karakter van de instellingen van ‘sociaal opvoedend’ naar ‘verplicht bestraffend’. Uiteindelijk werden

[p. 191]

Veenhuizen, Centrum en tweede gesticht

ze omgevormd tot de strafinrichtingen Norgerhaven, Esserheem en Groot-Bankenbosch. Een deel van de woonhuizen rond Norgerhaven en Esserheem is inmiddels afgebroken. Ter vervanging is een nieuwbouwwijk aan de Kerklaan ontstaan.

Veenhuizen is de hiërarchische verstening van orde en tucht. Deze indruk wordt versterkt door strenge architectonische details en benadrukt door de strakke ordening van de ruimte. In het gevangenismuseum (Hoofdweg 8) wordt een beeld geschetst van de geschiedenis deze bijzondere penitentiaire nederzetting.

De Herv. kerk (Hoofdweg 114) is een achtkantige neoclassicistische koepelkerk voorzien van een tentdak met houten lantaarn, gebouwd in 1825-'26 naar plannen van H. Wind en naar voorbeeld van de koepelkerk in Smilde. Aan vier zijden bevindt zich een omlijste ingang, met boven de hoofdingang de ‘eerste steen’, gelegd door mevr. R.W. van den Bosch-De Sturler. Het in 1960-'61 gerestaureerde interieur wordt bepaald door de koepel op acht dorische zuilen en de omgang met galerij. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren een preekstoel, kerkenraadbanken en banken op de galerij. Het orgel is in 1820 door J.A. Hillebrand gebouwd voor de Herv. kerk te Akkrum en in 1856 door P. van Oeckelen & Zn. overgebracht en uitgebreid

Veenhuizen, Herv. kerk

(gerestaureerd in 1963-'64).

De voorm. kosterswoning (Hoofdweg 110), een wit gepleisterde woonhuisje uit 1865 dat bekend staat als het pannenkoekhuisje, dient tegenwoordig als kerkelijk verenigingsgebouw.

De voorm. synagoge (Hoofdweg 120) is een sober dwars pand met afgewolfd zadeldak, gebouwd in 1839 en in 1893 naar ontwerp van W.C. Metzelaar. Het is later ingrijpend verbouwd en uitgebreid om te dienen tot hoofdkantoor van de directie van de kolonie Veenhuizen.

De R.K. St.-Hiëronymus Aemilianuskerk (Kerklaan 6) is een neogotische zaalkerk met driezijdig gesloten apsis, steunberen en een kleine dakruiter. De kerk werd in 1891-'93 gebouwd naar plannen van W.C. Metzelaar ter vervanging van een kleinere voorganger uit 1826. De hoofdingang heeft een gemetselde omlijsting. Tegen de noordgevel en de zuidgevel zijn portalen gebouwd en aan de achterzijde ontstond

[p. 192]

Veenhuizen, Werkgesticht Tweede Gesticht (1992)

een consistorie. De kerk is in 1998-'99 gerestaureerd. Het schip wordt gedekt door een houten spantconstructie. Het gestukadoord gewelf van de apsis is in 1948 beschilderd door A.C.E. Gantzert. Tot de inventaris behoren een door T.J. Robson gebouwd neogotisch orgel (1843) en een uit het Chigago Theater te Tilburg overgebracht bioscooporgel (1922).

De pastorie (Kerklaan 8) is een wit gepleisterd tweelaags pand uit 1908, uitgevoerd met afgewolfd zadeldak.

Het voorm. Tweede Gesticht (Oude Gracht 15-27) is het oudste nog bestaande gestichtgebouw. Dit in 1825 door H. Wind ontworpen carré-vormige en nog deels omgrachte complex heeft lange eenlaags vleugels met afgeplat zadeldak. De hoofdingang aan de zuidzijde wordt gevormd door een poort voorzien van een sluitsteen met het bouwjaar en de naam W. Visser (Directeur Koloniën). Boven de poort bevindt zich een dakruiter met wijzerplaat.

Omstreeks 1900 heeft men het Tweede Gesticht verbouwd tot werkgesticht met enkel dagopvang nadat aan de Meidoornlaan de nieuwe Rijkswerkinrichting Tweede Gesticht met detentie was gerealiseerd. In 1928 werd de oostzijde van het gebouw gesloopt en vervangen door een garage. Rond die tijd is een deel van de omgrachting gedempt. Bij de hoofdentree staat een gedeeltelijk gereconstrueerde klokkenstoel.

Het voorm. cellengebouw (Oude Gracht 30), een tweelaags gebouw met gedrukt zadeldak, dateert uit 1860 naar plannen van A.C. Pierson. In 1889 is het verbouwd en uitgebreid met een dienstwoning (Oude Gracht 32). Thans dient het gebouw zelf als magazijn van de gestichtswacht en is de woning ingericht als kantoor ten behoeve van het in 1939-'40 aangebouwde cellengebouw.

De voorm. gestichtswachtkazerne (Hospitaallaan 5) is een tweelaags pand met zadeldak, gebouwd in 1886. Boven de deur zit een sluitsteen met de initialen van W.C. Metzelaar, het wapen van de Koninklijke Marechaussee en de jaartallen 1886 en 1902. Het laatste jaartal duidt waarschijnlijk op een interne verbouwing, uitgevoerd om het pand geschikt te maken als onderkomen voor lijders aan besmettelijke ziekten.

Het voorm. Werkgesticht Norgerhaven (Plantsoenstraat 5) kwam tot stand in 1884-'90 naar een ontwerp van W.C. Metzelaar. Ten tijde van de oplevering waren de vrouwelijke gedetineerden voor wie het gebouw bestemd was, echter al in de strafinrichting van Leiden ondergebracht. Het gebouw ging tijdelijk dienst doen als strafinrichting voor mannen. Na de voltooiing van de nabijgelegen Rijkswerkinrichting Eerste Gesticht in 1897-'03, kreeg het de functie van werkgesticht met enkel dagopvang. Het carrévormige complex heeft een poortgebouw en twee flankerende dienstwoningen (‘Rust Roest’ en ‘Werklust’). De zijgevels hebben getraliede vensters. Inwendig bevat het gebouw gietijzeren kolommen met kussenkapitelen, gemetselde troggewelven met ijzeren balken en gietijzeren trappen.

De Rijkswerkinrichting Eerste Gesticht (Oude Asserstraat 20), nu de Penitentiaire Inrichting (P.I.) Norgerhaven, is een carrévormig complex uit 1897-1903, gebouwd naar een neorenaissance-ontwerp van W.C. Metzelaar. Het frontgebouw heeft een middenrisaliet met trapgevel; boven de ingang bevindt zich een gevelsteen met de oorspronkelijke naam van het complex. Het gebouw is in 1965 en in 1989-'90 verbouwd. Bij de laatste verbouwing, naar ontwerp van Bureau C. Kalfsbeek, zijn hoekvolumes toegevoegd. Tevens is de westzijde uitgebreid en heeft men een hekwerk rond het gebouw geplaatst.

De Rijkswerkinrichting Tweede Gesticht (Meidoornlaan 38), nu de Penitentiaire Inrichting (P.I.) Esserheem, werd gebouwd in 1898-1901 naar plannen van W.C. Metzelaar. Het Eerste Gesticht diende hierbij als voorbeeld. Het complex nam de detentietaak over van het oude Tweede Gesticht, dat werd ingericht als werkgesticht met enkel dagopvang.

Medische gebouwen. Voor de verpleging van lepra-patienten werd in 1867 het leprozenhuis (Meidoornlaan 40) opgetrokken, een langwerpig, wit gepleisterd eenlaagspand met rondboogvensters. In 1923 richtte men het gebouw in als Geref. kerk en later als dependance van het Verenigingsgebouw aan de Hoofdweg. In 1893 kwam naar plannen van W.C. Metzelaar een

[p. 193]

Veenhuizen, Hospitaal

omvangrijk hospitaalcomplex in neorenaissance-stijl tot stand, met het voorm. hospitaal (Hospitaallaan 6) als het belangrijkste gebouw. Dit diepe tweelaags pand met zadeldak en de tekst ‘Vertrouw op God’, kreeg in 1922 een achteraanbouw met plat dak. Ten zuiden van het gebouw bevindt zich een symmetrisch aangelegde tuin en aan de noordzijde ervan het voorm. hulphospitaal (Hospitaallaan 10) uit 1893. Dit L-vormige eenlaagspand is nu in gebruik als dienstgebouw. Bij het complex hoort ook een eenlaags gebouw, waarin vroeger de centrale keuken (Hospitaallaan 8) was gehuisvest. Een aanbouw deed dienst als lijkenhuis. Beide zijn nu opslagruimte. De bijbehorende ijskelder (bij Hospitaallaan 14) is van een zeldzaam eivormig type. De ingang is dichtgemetseld. De voorm. apotheek annex dienstwoning (Hospitaallaan 20), met de tekst ‘Bitter en Zoet’, is een dwars pand uit 1893 met lage verdieping. Zowel functioneel als visueel is het verbonden met de deels gepleisterde dienstwoningen Hospitaallaan 16 (‘Toewijding’) en Hospitaallaan 24 (‘Plichtgevoel’).

Scholen. De voorm. school Oude Gracht 2 is een tweeklassig schoolgebouw uit 1876, opgetrokken in sobere neorenaissance-stijl naar ontwerp van J.F. Metzelaar. Het pand is ook in gebruik geweest als timmerwinkel en als gebouw voor de medische dienst. De voorm. openbare lagere school (Hoofdweg 32), met het opschrift ‘Leerplicht’, werd in 1903 gebouwd als een drieklassige school met afzonderlijk gymlokaal. Deze door een moderne ingangspartij met elkaar verbonden gebouwen zijn nu in gebruik als halfopen inrichting (de Fleddervoort). De Chr. basisschool met woning (Kerklaan 10) werd in 1927 gebouwd op de plaats van de afgebroken R.K. kerk uit 1826. Het wit gepleisterde gebouw heeft een hoog zadeldak en een expressionistische detaillering.

Het voorm. directiehotel ‘Excelsior’ (Hoofdweg 156), ook wel ‘De Villa’ genoemd, was oorspronkelijk bestemd voor bezoekende ambtenaren van het Ministerie van Justitie. Het hotel met aangebouwde huismeesterswoning verrees in 1901 naar ontwerp van W.C. Metzelaar als een wit gepleisterd tweelaags pand met neorenaissance-detaillering in schoon metselwerk.

Het verenigingsgebouw (Hoofdweg 116) kwam in 1920-'22 tot stand ten behoeve van de werknemers van de verschillende instellingen in Veenhuizen. Het omvatte enkele zalen, een vergaderruimte, een bibliotheek en een conciërgewoning. Dit deels gepleisterde tweelaags pand met risalerende middenpartij en een balkon op gemetselde kolommen is door S. Wijn ontworpen in de classicistische variant van de nieuw historiserende stijl. De kegelbaan is in 1992-'93 vervangen door een aanbouw in aangepaste stijl.

Woonhuizen. De directeurswoning Klein Soestdijk (Hoofdweg 118) kwam tot stand in 1859 - het jaar van de overdracht van de kolonie Veenhuizen aan het rijk - naar plannen van J.F. Metzelaar. Het is een sober, wit gepleisterd, neoclassicistisch middenganghuis met hoger opgetrokken middenpartij en flankerende,

Veenhuizen, Verenigingsgebouw

lagere zijvleugels. Het pand ligt in een symmetrische aangelegde tuin met een overtuin aan de overzijde van de Kolonievaart. J.F. Metzelaar ontwierp ook de andere huizen die in de periode na de overdracht werden gebouwd. Rond 1860 ontstonden twee andere directiewoningen: de middenganghuizen Stoomweg 2 en Oude Norgerweg 7. Rond 1875 opgetrokken zijn: de koetsierswoning Hoofdweg 122, de woning Hoofdweg 142 en de schaapherderswoning Hoofdweg 166. Het zijn alle diepe panden, uitgevoerd met neorenaissance-details. Uit circa 1880 stammen Hoofdweg 52 en het wit gepleisterde dubbele huis Hoofdweg 162-164, dat is gebouwd als sluiswachterswoning bij de sluis in de Kolonievaart.

Alle woningen uit de periode 1884-1914 zijn ontworpen door de opvolger van J.F. Metzelaar, zijn zoon W.C. Metzelaar. De huizen uit circa 1920 zijn gebouwd naar plannen van J.G. Robbers. Vanaf 1884 werden de woningen ingedeeld in typen. Bij een bepaalde functie hoorde een bepaald type dienstwoning. De huizen van belangrijke ambtenaren kregen opschriften met moraliserende strekking en een aanduiding van diens ambt. De kleinere woningen voorzag men van een letter of cijfer.

De dienstwoningen van TYPE I en II, ontworpen door W.C. Metzelaar, zijn eenvoudige vrijstaande of in rijtjes gebouwde eenlaagswoningen met zadeldak, achteraanbouw en (schuif)vensters met luiken. Het woningblok Oude Norgerweg 4-8, voor beambten van

[p. 194]

Veenhuizen, Woonhuis type II

het Derde Gesticht, werd in 1884 gebouwd en later aangepast volgens het type II. Dit geldt ook voor de uit 1887 daterende woningen Oude Gracht 12-22; op de zijgevel van nummer 22 staat de tekst ‘Werkzaamheid’. Eveneens uit 1887 is de vrijstaande woning Meidoornlaan 2. Het blok dienstwoningen Hospitaallaan 26-30 uit 1893 werd in 1908 - na de herindeling van de woningtypes - verbouwd van het oude type IV naar type II. De dienstwoning Oude Gracht 32 kwam in 1889 tot stand bij de verbouwing van het naastgelegen cellengebouw. Aan de zuidzijde van het Koloniekanaal ligt de rond 1900 gebouwde schaapherderswoning Hoofdweg 53; oorspronkelijk was hier ook een schaapskooi.

Uit 1901 dateren de dubbele woonhuizen Oude Asserstraat 1-3 en 6-16 (met de letters C tot K), behorend tot een groep woningen voor schrijvers tweede rang bij het beheer, rijksveldwachters, veldarbeidopzichters of schrijvers/opzichters bij de fabriek. Ze werden gebouwd op de plaats van het in 1900 afgebroken Eerste Gesticht, evenals de woningen Plantsoenstraat 2-12 (A-B en L-O). Iets jonger zijn de dubbele woningen Generaal Van de Boschweg 16-18 (P-Q) uit 1907, Hospitaallaan 13-19 (R-U) uit 1909 en de woningen Meidoornlaan 17-29 (V-Z) uit circa 1910. Woningen van type II met een cijferaanduiding zijn onder meer Kerklaan 2-4 (cijfers 1 en 2) uit 1908. Deze dubbele woningen zijn in gebruik geweest als post van de Rijkspolitie.

Voorts Meidoornlaan 24-30 (cijfers 4 en 5) en Dominee Germsweg 1 (cijfer 3) uit 1910. Rond 1920 werden woningen van type II gebouwd naar een ontwerp met expressionistische details van J.G. Robbers, zoals Meidoornlaan 20-22 en Meidoornlaan 32-36. De woningen Hoofdweg 56-74 staan bekend onder de naam ‘De Tien Geboden’.

De door W.C. Metzelaar ontworpen woningen van TYPE III tot en met VI zijn dubbele woningen met een lage verdieping en tegen de zijgevel een uitgebouwd ingangportaal met lessenaardak of zadeldak. Type VI is iets breder of vrijstaand, maar de onderlinge verschillen zitten vooral in de indeling van de woningen. De woningen hebben moraliserende namen. Voorbeelden van woning type III zijn Hoofdweg 14-16 (‘Werk en Bid’) uit 1887, gewijzigd in 1901 en bestemd voor de zaalopziener eerste rang en de magazijnmeester, en de voornamelijk in 1901 opgetrokken woningen: Hoofdweg 18-20 (‘Huis en Haard’), gebouwd voor de commies en de veenbaas, de dubbele onderwijzerswoning Hoofdweg 28-30 (‘Opvoeding’) en Hoofdweg 76-78 (‘Flink en Vlug’).

Woningen van het type IV uit 1908 zijn: Generaal Van de Boschweg 8-10 (‘Arbeid is Zegen’), 11-13 (‘Orde en Tucht’) en 12-14 (‘Kennis is Macht’); verder Meidoornlaan 31-33 (‘Verdraagzaamheid’) en 43-44 (‘Levenslust’), gebouwd in 1908. Hoofdweg 22-24 (‘Werken is Leven’) uit 1908 is een woning van het type V.

Er waren ook varianten of combinaties

Veenhuizen, Woonhuis type IV

van typen, zoals bij Meidoornlaan 47-49 (‘Hou en Trouw’) uit 1897 en Generaal Van de Boschweg 50 (‘Vooruit’), gebouwd in 1889 voor de bakkersbaas/opzichter en de onderdirecteur van de landbouw. De in 1904 voor beambten van de zuivelfabriek gebouwde woningen Hoofdweg 144-146 zijn een variant van type IV. Een combinatie van de typen III en IV vertonen Hoofdweg 126-128 (‘Maallust’) uit 1908, bestemd voor de medewerkers van de nabijgelegen malerij. Bij de in 1909 voor het ziekenhuispersoneel gebouwde woningen Hospitaallaan 37-39 (‘Ontwikkeling’), 41-43 (‘Helpt Elkander’) en 45-47 (‘Een van Zin’) zijn de typen III en V gecombineerd. In een combinatie van de typen V en VI uitgevoerd zijn de woningen Meidoornlaan 39-41 (‘Vrede en Recht’). De uit 1905 daterende woning Hospitaallaan 2 (‘Controle’) is een variant van de typen IV en V en de in 1909 voor het schoolhoofd gebouwde woning Generaal Van de Boschweg 38 (‘Leering door Voorbeeld’) is een eenmalig voorbeeld van een vrijstaand type VI.

De woningen van TYPE VII tenslotte, eveneens ontworpen door W.C. Metzelaar, zijn gepleisterde tweelaags woningen met decoratieve elementen in schoonmetselwerk. In het eerste decennium van de 20ste eeuw bouwde men van dit type de volgende woningen: Generaal Van de Boschweg 6 (‘Ruimzicht’) voor de adjunct-directeur van landbouw, de dokterswoning Hoofdweg 26 (‘Humaniteit’), de domineeswoning

[p. 195]

Veenhuizen, Woonhuis type VII

Hoofdweg 148 (‘Geestkracht’) - de serres zijn in 1919 toegevoegd - en de apothekerswoning Hoofdweg 150 (‘Nauwgezetheid’). Bij de laatste twee is de naamsaanduiding verdwenen.

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Jachtweide (Stoomweg 1) stamt uit 1723, ver voor de stichting van de kolonie Veenhuizen rond 1820. Bij een verbouwing in 1935 kreeg de boerderij het huidige aanzicht. Ter vervanging van de boerderijen uit de beginperiode van de kolonie bouwde men rond 1890 een aantal boerderijen van een door W.C. Metzelaar nieuw ontworpen type: de middenhuisboerderij. Bij deze boerderijen wordt het hoger opgetrokken woonhuisgedeelte met zadeldak geflankeerd door een stal en een schuurgedeelte. Voorbeelden hiervan zijn Esweg 5 (‘Hoeve 8’) met mestvaaltoverkapping, Generaal Van de Boschweg 20 (‘Hoeve 2’) met wagenschuur en Kerklaan 56 (‘Hoeve 4’) met wagenschuur en mestvaaltoverkapping. Een variant is de Stoomhoeve (Stoomweg 3), met slechts aan één zijde een aangebouwd schuurgedeelte. Bij deze boerderij behoren een oudere schuur met zadeldak en gesneden windveren, een wagenschuur en een stookhut.

Rond 1930 kwamen enkele moderne krimpenboerderijen tot stand, voorzien van een voorhuis met mansardedak en een eenvoudige expressionistische detaillering. Een voorbeeld hiervan is Generaal Van de Boschweg 48 (‘Hoeve 1’). Bij deze boerderij horen een vrijstaande, dwars geplaatste schuur - mogelijk van oudere datum -, een wagenschuur en een mestvaaltoverkapping. Een ander voorbeeld is de boerderij Hospitaallaan 48 (‘Hoeve 5’) met bijschuren en stookhut.

Overige agrarische gebouwen. De voorm. graandrogerij (Hoofdweg 130), een langgerekt bakstenen gebouw met afgewolfd rieten zadeldak, is rond 1860 opgetrokken. Ter bevordering van de ventilatie staat het gebouw op gemetselde poeren. Rond 1880 gebouwd is de voorm. aardappelschuur (Limietweg ong.) met rieten dak en een bekleding met turfblokken bij de gevels. Het voorm. slachthuis (Oude Gracht 40) is in 1891 gebouwd naar ontwerp van W.C. Metzelaar en voorzien van schuifvensters en een brede inrijdeur. De voorm. schaapskooi (Hoofdweg 168) gebouwd rond 1900 en mogelijk ook gebruikt als touwslagerij, is een langgerekt deels in baksteen, deels in hout opgetrokken pand met inrijdeuren in de kopse gevels.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. katoenspinnerij ‘Het Stoom’ (Oude Norgerweg 3) is een langgerekt eenlaagspand uit 1839 met afgewolfd zadeldak en enkele grote rondboogvensters. De fabriek beschikte destijds over de eerste stoommachine van Drenthe. Het was een werkplaats voor gedwongen kolonisten uit het inmiddels verdwenen Derde Gesticht. Vanaf 1860 heeft men het gebouw lange tijd gebruikt als weeshuis. Rond 1920 is het verbouwd tot kerkgebouw en onderkomen voor hulpbehoevende bejaarden en na 1945 is het gebruikt als ‘open inrichting’ (Bergveen). In 1962 is een deel van het complex door

Veenhuizen, Boerderij Generaal Van den Boschweg 20 (1992)

brand verwoest. De timmerwerkplaats (Oude Gracht 4-6), gebouwd rond 1890 naar ontwerp van W.C. Metzelaar, is samengesteld uit haaks op de weg gelegen hallen met zadeldaken en in de kopse gevels inrijdeuren. Later heeft men de werkplaats met een hal uitgebreid en rond 1930 is een portiersloge toegevoegd.

De voorm. elektriciteitscentrale (Oude Gracht 8A) is een tweebeukig pand met zadeldaken en topgevels met laaddeuren, gebouwd in 1912 naar ontwerp van W.C. Metzelaar en uitgebreid in 1919. Inwendig bevindt zich een zware houten spantconstructie met diagonaal aangebracht dakbeschot. Bijzonder is de vrijwel compleet bewaard gebleven technische installatie, bestaande uit: een turfgestookte Crossley zuiggasgenerator (1919), een Kromhout dieselmotor met dynamo (1934) en in marmer gevatte controlepanelen. Deze door vrijwilligers onderhouden installatie is buiten gebruik. Het gebouw doet nu dienst als werkplaats voor elektriciens.

De voorm. brandweerkazerne (Oude Gracht 10) is een eenlaagspand uit circa 1925. In de grote ventilatieschachten op het zadeldak werden de brandweerslangen te drogen gehangen. Het voorm. brandspuithuis (Generaal Van de Boschweg 46) dateert uit 1905.

Sluizen. De voorm. schutsluis aan het begin van de Vijfde Wijk (bij Hoofdweg 156) werd in 1897 gebouwd, vermoedelijk naar ontwerp van J. Strootman,

[p. 196]

Huis ter Heide bij Veenhuizen, Ophaalbrug over de Norgervaart

hoofd-ingenieur van Rijkswaterstaat. De sluis is later gewijzigd in een stuw. De schutsluis II in de Kolonievaart (tegenover Hoofdweg 162) kwam in 1900 tot stand naar plannen van J. Strootman ter verbetering van de in 1823-'26 gegraven vaart. De inmiddels vrijwel verdwenen giet- en smeedijzeren bewegingswerken zijn door ijzergieterij G.J. Wispelwey & Co. vervaardigd.

De Alg. begraafplaats (Eikenlaan) is in 1831 aangelegd met een formele indeling in vier vakken, te weten voor: R.K. ambtenaren, R.K. gestichtbewoners, andere ambtenaren en andere gestichtbewoners. De graven waren oorspronkelijk voorzien van genummerde witte kruisjes. Bijzonder zijn de graven van Belgische vluchtelingen uit de Eerste Wereldoorlog en enkele gietijzeren grafzerken met doodssymboliek, vervaardigd door de Asser IJzergieterij, zoals een dubbelzerk voor het echtpaar 't Hooft († 1869) en voor J.G. Wijdieks († 1869), een zerk uit 1871 voor predikant Kuller, en de zerken voor 2de luitenant A. Willmaring († 1877) en A.E.M. Heené († 1882).

Huis ter Heide. Buurtschap ten oosten van Veenhuizen. Op de plaats van een afgebrande voorganger uit 1777 werd in 1886 de L-vormige café-boerderij ‘Huis ter Heide’ (Asserstraat 136) gebouwd. Bijzonder is de doorrit met inrijdeuren in de noord- en de zuidgevel van het bedrijfsgedeelte, oorspronkelijk in het tracé van de Asserstraat. De boerderij was een belangrijke pleisterplaats bij de samenkomst van Norgervaart, Kolonievaart en Asserstraat. Mogelijk als tolhuis gebouwd is de sluiswachterswoning Asserstraat 139 uit circa 1880 met neorenaissance-detaillering. De bijbehorende schaapskooi is later verbouwd. De Koloniesluis (tegenover Asserstraat 139), een voorm. schutsluis met ovale sluiskolk, werd eind 19de eeuw aangelegd ter verbetering van de in 1823-'26 gegraven Kolonievaart. In aansluiting op de Norgervaart zette men iets ten zuiden van de oude loop van de vaart een nieuw tracé uit. De plannen werden ontwikkeld door J. Strootman, hoofdingenieur van Rijkswaterstaat. De gieten smeedijzeren bewegingswerken zijn door ijzergieterij G.J. Wispelwey & Co. vervaardigd. De schutsluis is thans in gebruik als stuw. Aan het nog herkenbare oude tracé van de Asserstraat staat een blokvormig trafohuisje (Asserstraat 138) uit circa 1930 met expressionistische details. Ten zuiden van Huis ter Heide bevindt zich bij de Norgervaart een met riet gedekte brugwachterswoning (Norgervaart 9) uit circa 1860. De bijbehorende ijzeren ophaalbrug over de vaart, met kwadrant en hameipoort met vakwerk, dateert uit circa 1925.