Monumenten in Nederland. Drenthe

Valthermond
(gemeente Borger-Odoorn)

Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1853 toen werd begonnen met de verlenging van het Groningse Musselkanaal naar het zuiden. Vanwege een snellere verbinding naar de al in 1833 uitgegeven veenkavels, werd niet zoals gebruikelijk haaks op het kanaal een mond gegraven, maar schuin; kanaal Kavelingen. Nabij de Markeweg ging dit schuin gegraven kanaal over in een parallel aan de eerdere veenontginningen westwaarts lopend dubbel kanaalsysteem met op de tussengelegen, zogeheten vooraffen, verveners- en landarbeiderswoningen en aan de buitenzijde dwarsplaatsen met boerderijen. Uiteindelijk ontstond één van de langste veenkoloniale nederzettingen van Nederland. Halverwege maakte men een verbinding tussen de beide kanalen (Doorsnee) en legde men een sluis aan in het Zuiderdiep. De kanalen zijn rond 1970 grotendeels gedempt. Het noordoostelijke deel van het Zuiderdiep en Kavelingen bleven gespaard.

De Herv. kerk (Zuiderdiep 505) is een recht gesloten zaalkerk uit 1883 met bakstenen wenkbrauwen boven de spitsboogvensters. De ranke toren van drie geledingen met ingesnoerde spits, geschonken door de vervenersfamilie Hadders, werd in 1925 toegevoegd naar ontwerp van A.H. Kleinenberg.

Valthe, Station

Overige kerken. De voorm. Baptistenkerk ‘Vrede door het bloed des Kruizes’ (Zuiderdiep 160) is een recht gesloten zaalkerk uit 1914. De voorm. Synodaal Geref. kerk ‘Doxa’ (Doorsnee 2) is een zaalkerk met luifel, gebouwd in 1957 in wederopbouwvormen naar ontwerp van J. Graaf. Het gebouw is thans in gebruik als woonhuis. Scholen. De voorm. openbare lagere school (Noorderdiep 589) uit circa 1905 en de voorm. Chr. lagere school ‘'t Veurhof’ (Zuiderdiep 71) uit 1923 zijn vierklassige middengangscholen. De voorm. openbare lagere school ‘Wijkplaats’ (Zuiderdiep 392) is een drieklassige gangschool uit 1927.

Woonhuizen. De brugwachterswoning Op d'Houcke (Doorsnee 1) is een eenvoudige krimpenwoning uit circa

Valthermond, Herv. kerk

[p. 190]

Zandberg bij Valthermond, R.K. St.-Josephkerk

1890. Het rond 1895 gebouwde huis Zuiderdiep 504 is voorzien van eclectische decoraties en wenkbrauwen. Een aardige topgevel in neorenaissancestijl heeft Zuiderdiep 442 (1906). Het woonhuis Zuiderdiep 449-450 (circa 1910) bezit een geveltop met sierspant in chaletstijl. Jugendstil-elementen vertoont het in 1912 gebouwde huis Zuiderdiep 375. De forse villa Kavelingen 26 kwam in 1914 tot stand met rationalistische elementen. Vermoedelijk ontworpen door eenzelfde architect zijn de forse notabelenwoningen Zuiderdiep 374, 394 en 524 in zakelijk-expressionistische stijl (circa 1925).

Boerderijen. De meeste van de boerderijen aan de buitenzijde van de kanalen zijn grote ontginningsboerderijen van het krimpentype, vaak met fraaie voortuinen. De oudere voorbeelden zijn sober van vorm, zoals Zuiderdiep 456 (circa 1900). Uit circa 1905 dateert een groep krimpenboerderijen met neorenaissance-details, zoals Zuiderdiep 150, 366 en 433. Een naar de jugendstil verwijzende vormgeving heeft de voorgevel van de krimpenboerderij Zuiderdiep 279 (1913), naar plannen van J.H. Prummel. Goede voorbeelden van moderne krimpenboerderijen zijn: Zuiderdiep 188, 261, 310 en 543 (alle circa 1930) en de vergelijkbare, door F. Smit ontworpen boerderij Zuiderdiep 447 uit 1932. In datzelfde jaar gaf E.J. Tonckens aan W. Hamdorff de opdracht de boerderij Berkenhoeve (Kavelingen 33) te ontwerpen. Het resultaat is een expressionistische villaboerderij met overhoekse uitbouwen. Traditionalistisch van vorm is de voor L. Honning gebouwde villaboerderij Noorderdiep 57 (1937).

Het pakhuis (12de Laan 2) is een gepleisterd en langgerekt gebouw uit circa 1910 met drie bouwlagen voorzien van kleine openingen.

De voorm. smederij (Zuiderdiep 38) dateert uit circa 1915 en bestaat uit een woon- en winkelpand en daarnaast een terugliggend bedrijfsgedeelte met als opschrift ‘J. Klok Stoomsmederij’.

De voorm. sluis in het Zuiderdiep (tegenover Zuiderdiep 512) is een schutsluis met ovale kolk uit 1897, gerestaureerd in 1989.

De R.K. St.-Josephkerk van Zandberg (Kerklaan 23), gelegen ten noordoosten van Valthermond, is een driebeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde staande ongelede toren met tentdak. Ten behoeve van de uit het Duitse Rütenbrock afkomstige rooms-katholieke bevolking van boekweitkolonie Zandberg, werd in 1843 een eerste kerk gebouwd. Deze werd in 1930-'31 vervangen door de huidige kerk met ruime centralistische plattegrond naar ontwerp van Th. van Elsberg. Tot de inventaris behoren twee waarschijnlijk door atelier Cuypers-Stoltzenberg vervaardigde beelden (tweede helft 19de eeuw), een aan E.L. Everaerts toegeschreven Jozefbeeld (circa 1931), een door Van Roosmalen gemaakt tabernakel (1931) en door W. Geraedts geschilderde kruiswegstaties (1943). De bij de kerk behorende R.K. begraafplaats (Kerklaan ong.) bevat een calvariegroep uit circa 1850. Interessante graftekens zijn onder meer het door J. Kalk & Zn. gemaakte kruis voor kerkmeester E. Gerdes († 1916), de cippus met kruis voor E. Tieben († 1921) en het bakstenen monument voor de in Indië gesneuvelde J.B. Krops († 1949). De garage voor de lijkwagen dateert uit circa 1930.