Monumenten in Nederland. Drenthe

Ruinen
(gemeente De Wolden)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen. Het rond 1140 te Ruinen gestichte benedictijner dubbelklooster werd in 1325 verplaatst naar De Wijk (Dikninge). De heren van Ruinen bouwden het Huis Oldenhof, dat kort na 1816 werd gesloopt. Nabij de ruime rechthoekige kerkbrink en langs de Westerstraat, Anserweg en Armstraat bevond zich rond 1850 een verspreide bebouwing.

[p. 175]

Ruinen, Herv. kerk

Nadien kwam er bebouwing langs de weg naar Echten (Oosterstraat) en de Mr. H. Smeengeweg. Vanaf circa 1900 ontwikkelde zich een duidelijker dorpskern bij de Brink. Op basis van een uitbreidingsplan uit 1938 van landschapsarchitect J.W. Verdenius groeide het dorp enigszins uit in noordelijke en zuidelijke richting en werd het gebied tussen de Westerstraat en de Mr.H. Smeengestraat opgevuld. Na de Tweede Wereldoorlog is Ruinen aan de noord- en de zuidzijde verder uitgebreid.

De Herv. kerk (Brink 11), oorspronkelijk gewijd aan Maria, bestaat uit een eenbeukig schip en een toren van vier geledingen met traptoren en ingesnoerde spits, voorzien van een opengewerkte lantaarn en uivormige bekroning. De huidige, gotische kerk kwam in het eerste kwart van de 15de eeuw tot stand door een ingrijpende verbouwing van de rond 1140 gestichte benedictijner kloosterkerk, waarvan tufstenen restanten in het muurwerk zijn opgenomen. De Catharinakapel uit circa 1375 werd bij de verbouwing behouden, maar later alsnog gesloopt. De toren verrees rond 1423 - dit jaartal staat bij de toreningang als bouwjaar aangegeven - en werd mogelijk gebouwd naar plannen van Johan die Wercmeyster. De traptoren heeft men later in de 15de eeuw aangebouwd. De torenspits dateert van een herstelling na een storm in 1660; de bekroning werd in 1952 aangebracht ter vervanging van een 17de-eeuws koepeltje. In de toren hangen een door Geert van Wou gegoten klok (1496) en een klok van de gebroeders Van Bergen (1960). Bij ingrijpende werkzaamheden in 1836 werd het koor gesloopt en heeft men de 17de-eeuwse kap van het schip vernieuwd met gebruikmaking van materiaal van de gesloopte kap van het schip. In 1972-'75 is de kerk onder leiding van C.F. Janssen ingrijpend gerestaureerd, met als uitgangspunt het herstel van de situatie in het schip van vóór 1836.

Het interieur wordt gedekt door een - bij de restauratie herstelde - ziende kap met 17de-eeuwse onderdelen. Op de noordmuur bevindt zich een fragment van een laat-15de- of vroeg-16de-eeuwse schildering

Ruinen, Herv. kerk, muurschildering van de Annunciatie (1980)

van de Annunciatie. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een doophek uit circa 1660, vervaardigd door Jan Janz. Decker, vier uit 17de-eeuwse onderdelen van diverse banken samengestelde herenbanken en een door M. Eerdtman in 1901 gebouwd orgel. De kerk bevat verder een rood zandstenen sarcofaagdeksel (circa 1100), een grafzerk voor Margaretha van Diepholt († 1599) en enkele 17de-eeuwse grafstenen.

De pastorie (Kloosterstraat 2) dateert uit circa 1840, maar heeft twee middeleeuwse kelders met gewelven. Deze kelders zijn restanten van het benedictijnenklooster.

Het voorm. raadhuis (Brink 21) kreeg haar huidige vorm bij een ingrijpende verbouwing in 1900, toen een uit 1856 daterende tweeklassige school tot raadhuis werd omgevormd. Het gebouw heeft tot 1963 als raadhuis gediend.

Woonhuizen. De voorm. onderwijzerswoning Oosterstraat 1 is rond

[p. 176]

Hees bij Ruinen, Boerderij Hees 36

1910 gebouwd en is het spiegelbeeld van de onderwijzerswoning te Echten. Het blokvormige eenlaags huis Westerstraat 41a (circa 1915) heeft een hoger opgetrokken risaliet en is uitgevoerd met chaletstijl- en neorenaissance-elementen. Drie identieke diepe huizen zijn Westerstraat 38-42 (1921). Mr. H. Smeengestraat 31 (circa 1925) is een klein blokvormig eenlaagspand. De opvallende, afgeschuinde voorzijde van het hoekpand Oosterstraat 2, een winkel uit circa 1935, vertoont expressionistische invloeden.

Horeca. Café-restaurant Luning (Brink 1) werd rond 1830 gebouwd en functioneerde toen tevens als boerderij. Het forse, dwars geplaatste voorhuis is voorzien van een bakstenen dakkapel. Café Brinkzicht (Brink 47) is een pand met jugendstil-details uit circa 1915.

Windmolen ‘De Zandplatte’ (Engeland 9) is een achtkantige beltmolen met een in beton en baksteen uitgevoerde onderbouw en een met riet beklede romp en kap. Deze in 1866-'68 als grondzeiler door molenmaker Zilverberg te Echten gebouwde korenmolen staat sinds 1964 op de huidige plek.

Boerderijen. In Ruinen staat een groot aantal hallenhuisboerderijen. Een mogelijk 18de-eeuwse kern heeft de in zijn huidige vorm uit circa 1840 daterende boerderij Smeestraat 12 met dwarsdeel, bijschuur en stookhok. De boerderij is in 1977 naar plannen van H. Wouda gerestaureerd. Andere 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn: Smeestraat 9-11 (circa 1840), Bos 3 (circa 1850), mogelijk met een oudere kern, Smeestraat 10 (circa 1870), Armstraat 20 (1884) en de keuterij Westerstraat 32 (circa 1895) met gepotdekselde schuur. De boerderij Bos 5 (circa 1880) heeft een langsdeel en een aangebouwde houten schuur. De museumboerderij Pasmans Huus (Oosterstraat 16) dateert uit 1908. Vroeg-20ste-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn: Armstraat 24 (circa 1910), Kloosterstraat 3 (1912), voorzien van een dwars voorhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet, Hoekstraat 4 (circa 1920) met bakhuisje en houten bijschuren, en Bos 1 (circa 1920) met bakhuisje. Een langsdeel en een dwars voorhuis heeft de boerderij Armstraat 22 (circa 1915). Oldenhave 9 is een rond 1930 opgetrokken moderne krimpenboerderij met dwarsdeel.

In de omgeving van Ruinen liggen ook enkele interessante hallenhuisboerderijen met dwarsdeel, zoals: Armweide 43 (1877), Tolhuisweg 6 (circa 1885) met bakhuisje, Achterma 11 (circa 1890) met oorspronkelijk twee dwarsdelen en een bakhuisje, en Achterma 15 (circa 1925). Met een langsdeel uitgevoerd zijn: Achter de Broeken 5 (circa 1850) met vernieuwd voorhuis en aangebouwde houten schuur, en Achterma 7 (circa 1915) met houten bijschuur.

Het voorm. tolhuis (Tolhuisweg 1), gelegen ten oosten van Ruinen, is een sober neoclassicistisch pand uit circa 1860 met zadeldak en uitgebouwd middendeel.

Het voorm. posthuis (Anholt 8), gelegen in het gehucht Anholt ten noordoosten van Ruinen, ontstond in de late middeleeuwen als reizigershospitium aan de weg van Meppel naar Beilen. Het huidige langgerekte gebouw met zadeldak tussen topgevels heeft een mogelijk nog 17de-eeuwse kern en is bij de restauratie in 1962 verlengd tot de oorspronkelijke 17de eeuwse afmetingen.

Hees. Dit esgehucht ten zuiden van Ruinen is ontstaan in de middeleeuwen en kreeg vanaf het midden van de 19de eeuw, met een nieuw bebouwingslint over de langgerekte brink, het karakter van een wegdorp. Hees bezit enkele interessante boerderijen. Van de jaartalankers ‘1874’ voorzien is de hallenhuisboerderij Hees 30 met dwarsdeel en vernieuwde schuur. Karakteristiek is ook de in 1885 verbouwde boerderij ‘De Heeshof’ (Hees 34) met dwarsdeel. De boerderij heeft oudere gebinten en enkele oorspronkelijke interieuronderdelen. Op het erf staan een bijschuur (circa 1885) en een stookhok (circa 1905). Voorbeelden van 20ste-eeuwse ontginningsboerderijen zijn: Hees 21 (1914), Hees 35 (1924), Hees 39 (circa 1925) en Hees 32 (circa 1930). R. Veeningen liet in 1933 naar plannen van P. Mos de moderne kop-rompboerderij Hees 36 optrekken met een villa-achtig voorhuis en expressionistische details.