Monumenten in Nederland. Drenthe

Ruinerwold
(gemeente De Wolden)

Wegdorp, ontstaan in de 12de eeuw op een zandrug aan de zuidwestrand van het Drents Plateau. Bij deze mogelijk door monniken van het benedictijner klooster te Ruinen gestichte randveenontginning, ontstond de eerste bebouwing aan de hoger gelegen noordwestzijde van de ontginningsas. Ter plaatse van het voetpad dat de boerderijen oorspronkelijk onderling verbond, legde men in de 20ste eeuw de Dokter Larijweg (1924) en het Boerpad (1970) aan. Vanaf de middeleeuwen waren de boerderijen bereikbaar vanaf de op enige afstand aan de zuidzijde evenwijdig aangelegde weg tussen Meppel en Ruinen; de Wolddijk. Langs de oude ontginningsas vormden zich verschillende buurtschappen, zoals De Kraak, Oosteinde, Kale Kluft, Ruige Kluft, Haakswold en langs de Wolddijk het buurtschap Dijkhuizen. De Wolddijk werd vanaf de tweede helft van de 19de eeuw met name aan de zuidzijde intensiever bebouwd, zodat rond 1940 sprake was van een tweede bebouwingslint met een concentratie nabij de kruising met de Kerkweg. Na de Tweede Wereldoorlog kregen de buurtschappen Dijkhuizen en Oosteinde een bebouwingskern.

De Herv. kerk (Blijdenstein 3), gelegen in het buurtschap Blijdenstein even ten zuiden van Ruinerwold, is een tweebeukige kerk met een driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met tentdak. Met gebruik van muurwerk van een afgebrande romaanse voorganger uit circa 1150, gewijd aan Maria Magdalena, bouwde men in het eerste

[p. 177]

kwart van de 15de eeuw een eenbeukige gotische kerk met toren, nu gewijd aan St. Bartholomeus. De noordbeuk van het schip dateert uit de 16de eeuw. In de mogelijk naar plannen van Johan die Wercmeyster gebouwde toren hangt een door Geert van Wou gegoten klok (1506). Het bovenste deel van de toren werd na een brand in 1730 vernieuwd. De kerk is in 1921-'23 gerestaureerd onder leiding van H.M. Hulsbergen. Inwendig worden het middenschip en het koor gedekt door een houten tongewelf uit 1817. De noordbeuk heeft eveneens een houten tongewelf; de in deze beuk ondergebrachte consistoriekamer wordt gedekt door een kruisribgewelf op gebeeldhouwde kraagstenen. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel en doophek uit circa 1650, een in 1922 overhuifde kerkvoogdenbank uit 1744 en een in 1872 door P. van Oeckelen gebouwd orgel (gerestaureerd in 1979-'80).

Bij de kerk staan een rond 1930 gebouwd ketelhuis met tentdak en een kosterswoning (Blijdenstein 1) met stal uit circa 1915.

De Herv. kapel (Dijkhuizen 97) is een recht gesloten zaalgebouw, opgetrokken in 1912 voor de Vereniging voor Evangelisatie en vergroot in 1925. Het voorm. raadhuis (Dijkhuizen 7) is een dwars eenlaagspand in neorenaissance-stijl met tot trapgevels opgetrokken hoekrisalieten en een uurwerk in het midden. Het gebouw kwam in 1903 tot stand naar plannen van G. Otten ter plaatse van een voorganger uit 1848, waarvan de ‘eerste steen’ werd herplaatst in de nieuwe zijgevel. De uitbreiding aan de achterzijde is in 1950 uitgevoerd naar ontwerp van F.O. Bloembergen. Het gebouw is in 1993 gerestaureerd en opnieuw uitgebreid naar ontwerp van architectenbureau Wouda & Van der Schaaf.

De voorm. Chr. lagere school (Wolddijk 26) werd in 1908 als een tweeklassige school gebouwd en in 1966 met een lokaal uitgebreid. De onderwijzerswoning dateert eveneens uit 1908.

Boerderijen. In Ruinerwold staat nog een flink aantal hallenhuisboerderijen met een 17de- of 18de-eeuwse kern, met name langs de Dokter Larijweg. De deels gereconstrueerde museumboerderij

Ruinerwold, museumboerderij De Karstenhoeve, interieur (1986)

De Karstenhoeve (Dokter Larijweg 21-22) heeft een gebint met daarop de datering 1614. Deze boerderij met langsdeel en onderschoer heeft in de 18de eeuw en later diverse wijzigingen ondergaan. Het woongedeelte met omlijste ingang, kelder en opkamer bevat gesneden kastenwanden en een beschilderde schouw. Op het erf staat een bakhuis. Een 17de-eeuwse kern bezit ook de hallenhuisboerderij Dokter Larijweg 72 met langsdeel. De aangebouwde ouderwoning draagt de jaartalankers ‘1756’. Het schuurgedeelte met langsdeel van de hallenhuisboerderij Dokter Larijweg 60 gaat ook terug tot de 17de eeuw. Blijkens de jaartalankers is bij deze boerderij het onderkelderde voorhuis in 1735 opgetrokken en de ouderkamer

Ruinerwold, Boerderij Haakswold

in 1790 aangebouwd. Behalve de ouderwoning heeft deze boerderij ook enkele andere voor boerderijen te Ruinerwold kenmerkende elementen, zoals betegelde wanden met diverse voorstellingen, een melkkelder en een karnlokaal met karnmolen. Het woongedeelte is voorzien van gesneden kastenwanden en een beschilderde schouw. De ingangsomlijsting dateert uit 1845. Tegen de boerderij staat een laat 18de-eeuws bakhuis.

Diverse hallenhuisboerderijen hebben een midden-18de-eeuwse kern weten te behouden, zoals de van de jaartalankers ‘1786’ voorziene boerderij Haakswold (Boerpad 12), uitgevoerd met langsdeel en voorgebouwde ouderwoning met omlijste ingang. Het interieur is voorzien van betegelde wanden en bedstedenbetimmeringen

[p. 178]

Ruinerwold, Boerderij Haakswold 8 met ouderwoning Haakswold 10

in de woonkeuken en opkamer. De boerderij Dokter Larijweg 124 heeft in het interieur betegelde wanden, een schouw en een houten beddenschot. Deze boerderij met langsdeel heeft verder een melkkelder, een opkamer, een aangebouwd jonger bakhuisje en hooischuur. Andere voorbeelden met een 18de-eeuwse oorsprong zijn Dokter Larijweg 121, met dwarsdeel en zijbaander, Dokter Larijweg 58 (circa 1790) en Dokter Larijweg 134 (1794), met een ouderwoning uit circa 1880.

Groot is het aantal 19de-eeuwe hallenhuisboerderijen in Ruinerwold en de verschillende buurtschappen. De meeste zijn opgezet met een dwarsdeel. Voorbeelden uit de eerste helft van de 19de eeuw zijn Dokter Larijweg 86 (circa 1820), met kelder, Buitenhuizerweg 10, met dwars voorhuis uit 1830, en Dokter Larijweg 165 (circa 1840). Met twee dwarsdelen uitgevoerd zijn Dokter Larijweg 166 (circa 1860), Wolddijk 1 (circa 1880) en Oosteinde 34 (circa 1880). Een hoekbaander hebben de boerderijen Dokter Larijweg 163 (1868) en Oosteinde 18 (circa 1880). Enkele boerderijen bezitten een dubbel woongedeelte of voorhuis, zoals Dokter Larijweg 41 (circa 1870) en De Groenenberg (Haakswold 47) (circa 1875); beide tevens met bijschuur en bakhuis. Een aangebouwde ouderwoning heeft de boerderij Dijkhuizen 27 (circa 1870). De ouderwoningen bij Wolddijk 17 en Oosteinde 52-54 (circa 1870) dateren uit circa 1890, die van Boerpad 8-9 (circa 1850) is rond 1900 toegevoegd. Van een ingezwenkte lijstgevel voorzien zijn de hallenhuisboerderijen Dokter Larijweg 154 (circa 1885), Oosteinde 6 (circa 1890) en Wolddijk 66-68 (circa 1890). Als krimpenboerderij met ingezwenkte lijstgevel uitgevoerd zijn Dijkhuizen 119 (1867), met dubbel woonhuis, Buitenhuizerweg 11 (circa 1870) en Wolddijk 12 (circa 1890), met omlijste ingang. Vroeg-20ste-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Wolddijk 20 (circa 1905), met ouderwoning, Wolddijk 22 (circa 1910), met twee dwarsdelen, en Dijkhuizen 111 (1911) met jugendstil-details in het woongedeelte.

Kenmerkend is ook de groep hallenhuisboerderijen met eenlaags dwars voorhuis met schilddak. Het voorhuis is vaak voorzien van een omlijste ingang, zoals bijvoorbeeld bij Dijkhuizen 6 (1860), en een bakstenen dakkapel, zoals bij Dokter Larijweg 133 (1867) en de boerderij Kostverloren (Dijkhuizen 74; circa 1880). Voorbeelden van rond 1890 met bakstenen dakkapel zijn: Dijkhuizen 76-78, Haakswold 13 (met serre) en Haakswold 25. Een aangebouwde ouderwoning hebben onder meer Dokter Larijweg 47-48 (circa 1890), Docter Larijweg 84-85 (circa 1890) en Oosteinde 68-70 (circa 1900). Bij enkele rond 1900 opgetrokken dwarse voorhuizen valt de toepassing van (hoek)pilasters op, zoals bij Wolddijk 4, Haakswold 23 en Dijkhuizen 110; de laatste twee - en ook het voorhuis van Haakswold 27 -

Ruinerwold, Boerderij Haakswold 17

hebben een tot dakkapel opgetrokken middengedeelte. Jongere voorbeelden zijn Dijkhuizen 72 en Dijkhuizen 117, beide uit circa 1905 en met een bakstenen dakkapel, en Oosteinde 8 (circa 1900) en Dijkhuizen 55 (1909), beide met een hoger opgetrokken middengedeelte.

Dat Ruinerwold rond 1900 een van de rijkste landbouwgebieden van Drenthe was, komt tot uiting bij een aantal rijker uitgevoerde boerderijen, met name in de buurtschappen Haakswold en Dijkhuizen. Enerzijds is er de groep herenboerderijen met dwars eenlaags voorhuis. Rijk gedetailleerd met neoclassicistische elementen is het voorhuis van Haakswold 8 uit 1894. Ernaast staat een bijzondere ouderwoning (Haakswold 10) in de vorm van een Chinees paviljoen, gebouwd rond 1924 door aannemer Klaas Smilde op basis van voorbeelden zoals deze in 1924 op de Koloniale Tentoonstelling in Parijs te zien waren. In neorenaissance-stijl ontworpen is het voorhuis van Haakswold 12-14 (circa 1900), dat een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet heeft en een dakbedekking met Lucas IJsbrandspannen. Een vrijwel identieke vormgeving vertoont het voorhuis van de boerderij Dijkhuizen 107 (1905). Het voorhuis van de boerderij Haakswold 29 (1901) is door H. Witzand ontworpen met neorenaissance- en chaletstijlinvloeden. Anderzijds is er de groep herenboerderijen met villa-achtig voorhuis. Zo liet R. Derks in 1892-'93 naar een ontwerp van P. Janzen de boerderij

[p. 179]

Ruinerwold, Boerderij Dijkhuizen 17

Dijkhuizen 13-15 optrekken in rijke eclectische vormen en met een torenvormige middenopbouw. In 1938 heeft men het bedrijfsgedeelte afgebroken. Een voorbeeld naar een ontwerp van H. Witzand in rijke neorenaissancestijl is Haakswold 17, gebouwd in 1899 als ‘Villa Gomarus’, met torenvormige elementen en een koetshuis. Sinds de aanbouw van een schuur in aangepaste stijl rond 1920 is het complex als boerderij in gebruik. De in 1909 opgetrokken boerderij Dijkhuizen 17 heeft een rijk gedetailleerd villa-achtig voorhuis met jugendstil- en chaletstijl-elementen naar ontwerp van G. Otten. De gevelsteen uit 1787 in de top van het middenrisaliet is afkomstig van een tegenovergelegen café. De bijschuur is eveneens door Otten ontworpen.

Jugendstil-details heeft ook het tweelaags villa-achtig voorhuis van Haakswold 4-6 uit circa 1910. Tenslotte de moderne boerderij Wolddijk 27 (circa 1930) met twee dwarsdelen. Hier vertoont het - eenvoudiger - woongedeelte zakelijk-expressionistische invloeden.

Woonhuizen. De oudere woonhuizen in Ruinerwold en de verschillende buurtschappen zijn eenlaagspanden. Een van de oudste is het woon- en winkelpand Dijkhuizen 10 uit circa 1875. Als burgemeesterswoning gebouwd is het middenganghuis Kerkweg 18 (circa 1890) met hoger opgetrokken middendeel. Het uit 1894 daterende middenganghuis Dijkhuizen 11 (1894) heeft een bakstenen dakkapel. In 1906 als onderwijzerswoning gebouwd is het blokvormige pand Kerkweg 16 met afgeplat schilddak. Een vergelijkbaar dak, afgeschuinde hoeken, een serre en chaletstijl-details bezit het huis Dijkhuizen 65 (circa 1910). Jugendstil-invloeden vertoont de villa Haakswold 7, gebouwd rond 1910 voor paardenhandelaar E. Bulder. Tussen 1923 en 1972 fungeerde het als boerderij. Het woonhuis Oosteinde 3 (circa 1915) is voorzien van een haaks uitgebouwd, deels gepleisterd tweelaags gedeelte. Kerkweg 21 (circa 1925) heeft een tentdak en een risalerend topgevelgedeelte met steekkap. Zakelijk-expressionistische invloeden vertoont het huis Dijkhuizen 19 (circa 1930). Dijkhuizen 80 (circa 1935) heeft traditionalistische kenmerken.

Horeca. De voorm. herberg Haakswold 1 is een gepleisterd tweelaags dwars voorhuis van een hallenhuisboerderij met dwarsdeel. Tussen 1811 en 1849 werden hier raadsvergaderingen gehouden. Het woonhuis-café Dijkhuizen 8 is een dwars pand uit circa 1860 met gepleisterde zijgevels. Uit circa 1910 dateert het voorm. hotel annex boerderijcomplex Oosteinde 11-13, bestaande uit een hallenhuisboerderij met blokvormig voorhuis.

De voorm. coöperatieve zuivelfabriek ‘Algemeen Belang’ (Dijkhuizen 94) bestaat uit enkele blokvormige bouwdelen met plat dak en expressionistische details. Het gebouw kreeg zijn huidige vorm bij een ingrijpende verbouwing in 1925 naar ontwerp van D.B. Gros. De directeurswoning (Dijkhuizen 92) dateert uit circa 1915.

Broekhuizen (gemeente Meppel).

Ruinerwold, Villa Haakswold 7

Buurtschap ten zuidoosten van Ruinerwold met verschillende interessante boerderijen. Uit circa 1790 dateert de kern van Broekhuizen 15, een hallenhuisboerderij met langsdeel. Een langsdeel en een bijschuur heeft de hallenhuisboerderij ‘Den Hof’,

Oosterboerseweg 1 uit de tweede helft van de 19de eeuw. De krimpenboerderij Broekhuizen 17-19 (circa 1890) is uitgevoerd met zijlangsdeel en dwarsdeel, en heeft een aangebouwde ouderwoning. De hallenhuisboerderij Broekhuizen 14 bezit een statig, neoclassicistisch vormgegeven, dwars voorhuis, gebouwd in 1896 naar ontwerp van G. Otten. De bijschuur (1896) vertoont chaletstijl-elementen. Een dwars voorhuis met bakstenen dakkapel uit circa 1905 hebben de hallenhuisboerderijen Broekhuizen 6, 13 en 18. De voorm. openbare lagere school (Broekhuizen 1) werd rond 1915 gebouwd als een middengangschool met onderwijzerswoning (Broekhuizen 3).

Berghuizen. Dit gehucht ten zuidoosten van Ruinerwold is ontstaan rond de kort voor 1850 van Koekange afgescheiden kerk. De eerste predikant, W.A. Kok, heeft hier tussen 1842 en 1846 de eerste gereformeerde predikanten van Nederland opgeleid, voordat de Theologische Hogeschool in Kampen werd opgericht. De huidige Geref. kerk (Berghuizen 20) is een in 1974 gerestaureerde zaalkerk met portaal, dwarsbeuken en dakruiter met ingesnoerde spits. Het schip kwam in 1875 tot stand naar ontwerp van P. Meijer ter vervanging van een voorganger uit 1841. In 1912 toege-

[p. 180]

voegd zijn de dwarsbeuken. De gaanderij uit 1927 is ontworpen door W. van Straten. De kerk bevat een door Matthias Amoor in 1743 voor de Herv. kerk van Raamsdonk (NB) gebouwd orgel. Het is in 1850 verkocht aan de Herv. kerk van Aartswoud (NH) en in 1884 overgebracht naar de huidige plek, waar het is uitgebreid en gerestaureerd in 1951 en 1978. De hallenhuisboerderij Berghuizen 40, uitgevoerd met dwarsdeel, dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw.