Monumenten in Nederland. Drenthe

Rolde
(gemeente Aa en Hunze)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een westflank van de Hondsrug. De kerk wordt voor het eerst vermeld in 1304, maar gaat terug tot de 9de of 10de eeuw. Rolde ontwikkelde zich tot de hoofdplaats van het gelijknamige dingspel en kerspel. Het lag aan een brede baan van karrensporen over de ‘Rolderrug’ van Coevorden naar Groningen. Later kwamen er wegen meer westelijk (over Assen) en meer oostelijk (over Gieten) en werd als dwarsverbinding de weg Gieten-Rolde-Assen aangelegd. Al rond 1700 verplaatste men het bestuurlijk centrum van Rolde naar Assen. De Rolder essen bevonden zich aan de noord- en zuidzijde van het dorp. Bij de kerk bevindt zich een ruime brink en aan de zuidzijde een tweede, zeer grote langwerpige brink. In 1905 kreeg Rolde aan de noordzijde een station aan de spoorlijn Assen-Stadskanaal. Het dorp is echter vooral aan de zuidzijde uitgebreid, waar de zuideres na de Tweede Wereldoorlog geheel werd volgebouwd.

De Herv. kerk (Kerkbrink 5) is een

Rolde, Herv. kerk

forse eenbeukige kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. Het oudst is de begin 15de eeuw opgetrokken gotische toren, die stilistisch wel wordt gerekend tot de zogenaamde Drentse torenfamilie van Johan die Wercmeyster. Het huidige gotische schip kwam in het derde kwart van de 15de eeuw tot stand ter vervanging van de romaanse kerk, die een 9de- of 10de-eeuwse voorganger heeft gehad. Het gotische koor is eind 15de eeuw gebouwd. In 1644, 1660 en 1747 zijn herstellingen uitgevoerd. In 1854 werd de kerk verbouwd, waarbij men de venstertraceringen verving, de kap verlaagde en inwendig de triomfboog en het koorgewelf verwijderde. In 1885 volgde een herstelling van de toren naar plannen van G. Stel. Erin hangt een door Henrick Wegewaert gegoten klok (1619). Bij de restauratie in 1960-'64, naar plannen van P. van der Sterre, is de kerk teruggebracht naar de toestand van vóór 1854. Tegelijkertijd werd een nieuwe consistorie gebouwd.

Het interieur wordt gedekt door een

[p. 172]

Rolde, Woonhuizen Grote Brink 4-6

kruisribgewelf (koor) en een vlakke zoldering met samengestelde balklaag (schip). Tot de inventaris behoren een vroeg-12de-eeuwse sarcofaagdeksel met biddende mannenfiguur, een restant van een zandstenen altaartafel met wijdingskruisen, een romaans zandstenen doopvont (13de eeuw), een door Dirck Jans Bijmolt gesneden preekstoel (1677) en een door P. van Oeckelen & Zn. gebouwd orgel (circa 1847). Verder bevat de kerk grafzerken voor de schulten Lucas Homan († 1771) en Hendrik Wilhelm Camerlingh († 1793) en de ontvangergeneraal J.H. Oosting († 1828). De door de provincie geschonken gebrandschilderde ramen (1964), vervaardigd door J. Nicolas, representeren de rechterlijke macht en de zes Drentse dingspelen. Ze verwijzen naar de zittingen van de Etstoel, het vroegere landgericht van Drenthe, die tot 1688 in het koor van de kerk plaatsvonden. Raadhuizen. Het 19de-eeuws middenganghuis Hoofdstraat 25, nu café

Rolde, Boerderij Kooijenburg

‘Gemeentehuis’, is als raadhuis in gebruik geweest van 1897 tot 1918, toen het voorm. raadhuis Hoofdstraat 11 gereed kwam. Dit is een dwars eenlaags pand met een geleding van ionische pilasters en een ingang met luifel in de classicistische variant van de ‘Um 1800’-stijl, gebouwd naar plannen van J. Neisingh. Het pand werd in 1936 aan de achterzijde verbouwd. Het deed tot 1974 dienst als raadhuis. Sinds 1988 is het in gebruik als woonhuis.

Woonhuizen. Het forse herenhuis Gieterstraat 9 werd in 1843 gebouwd in neoclassicistische vormen. Om als woning te gaan dienen voor burgemeester jhr. H. van der Wijck heeft men het in 1882 ingrijpend verbouwd. Vergelijkbaar van vorm is de dokterswoning Hoofdstraat 17 (circa 1890). Het gepleisterde woonhuis De Wilthe (Asserstraat 4) heeft een hoger opgaande hoek en jugendstil-details. Het werd rond 1910 gebouwd voor de uitgever W. van Gorcum. Door de Stichting Rolder Woningbouw zijn in 1921 enkele aardige dubbele woningen gebouwd, zoals Nijlanderstraat 30-32 en Grote Brink 4-6. Van de laatstgenoemde hebben beide gevels met een mansardevorm die samen onder één overkoepelend mansardedak gevat worden. Expressionistische vormen vertoont het huis Onder 't Rietdak (Asserstraat 16) uit circa 1930. De Eekhof (Asserstraat 3) is een fraai voorbeeld van een villa in zakelijk-expressionistische stijl, gebouwd in 1929 naar ontwerp van B. Hommes. Vergelijkbare voorbeelden uit circa 1930 zijn: Asserstraat 20, Asserstraat 48 en Grote Brink 33. Traditionalistisch ontworpen is het huis Zonneheuvel (Asserstraat 25; circa 1935). Een opmerkelijk gaaf voorbeeld van wederopbouwarchitectuur is de voor burgemeester Th.Ph. baron Mackay gebouwde villa Asserstraat 9a (1947).

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Grote Brink 29 werd rond 1870 gebouwd. De naastgelegen schuur Grote Brink 25 dateert uit 1915 en heeft jugendstil-details. Burgemeester Reijnderstraat 20 is een voorbeeld van een keuterboerderij met langsdeel uit circa 1870. De uit dezelfde tijd daterende keuterboerderij Nijlanderstraat 22 heeft een dwarsdeel. Andere voorbeelden van hallenhuisboerderijen zijn: Kerkbrink 7 (circa 1890), Kerkbrink 8 (circa 1890), Gieterstraat 3 (1901) en Nijlanderstraat 9 (circa 1910). Ten zuiden van Rolde verrezen rond 1908 de met jugendstil-details uitgevoerde proefboerderijen Kooijenburg (Marwijksoord 4) en Marwijkshoeve (Marwijksoord 6).

De windmolen Grote Brink 24 is een met dakleer beklede achtkantige grondzeiler op belt met gemetselde veldmuren. Deze korenmolen is in 1863 gebouwd door molenmaker Hunse voor molenaar Smit op de plaats van een afgebrande voorganger. De laatste restauratie is in 2000 uitgevoerd.

Het voorm. station (Stationsstraat 16) is een rijzig gebouw met bovenwoning en een lagere aanbouw. Het werd in 1903 ontworpen door Ed. Cuypers voor de spoorlijn Assen-Stadskanaal (opgeheven in 1968) van de Noord-Ooster Lokaal

Rolde, Balloërkuil

[p. 173]

Balloo bij Rolde, De es vanuit het zuidwesten

Spoorwegmaatschappij (NOLS). Aan de spoorzijde bevindt zich een door J. Thooft & Labouchère vervaardigd sectiel-tegeltableau met de stationsnaam.

De Alg. begraafplaats (Hunebedweg ong.) werd in 1829 gesticht en in 1903 uitgebreid. Het oudste grafteken is het postament voor timmerman Geert Koops († 1829), met aan vier zijden afbeeldingen van timmermansgereedschappen.

Hunebedden. Aan de oostzijde van de Alg. begraafplaats ligt de ‘Rolder Tweeling’. Hiervan bestaat het noordelijke hunebed D17 uit zestien draagen acht dekstenen. De ingang wordt gevormd door twee poortzijstenen. Van de steenkrans zijn mogelijk twee stenen overgebleven. Tussen 1957 en 1968 heeft men verschillende restauraties uitgevoerd. Het zuidelijke hunebed D18 bestaat uit veertien draag- en zeven dekstenen. De ingang had een paar poortzijstenen. Er zijn verschillende restauraties uitgevoerd, de laatste in 1993. De in het hunebed gewortelde eik draag bij aan de schilderachtigheid van het geheel.

De Balloërkuil (Koningin Wilhelminalaan ong.) is een stuifzandlaagte op de grens van de marken Balloo en Rolde. Hier was volgens de overlevering de oude gerechtsplaats van Balloo en mogelijk de vergaderplaats van de Etstoel, het vroegere landgerecht van Drenthe. Vanwege de historische betekenis werd het terrein in 1846 door de provincie Drenthe aangekocht. Echter, recent onderzoek wijst uit dat de oude gerechtsplaats wellicht ergens anders gezocht moet worden.

Balloo. Esdorp, gelegen ten noordwesten van Rolde en voor het eerst vermeld in 1300. De Balloër-es ligt aan de noordzijde van het dorp, dat aan die zijde een dubbele driehoekige brink heeft. Later heeft het dorp een ringvormige structuur gekregen. In en bij het dorp bevinden zich enkele interessante boerderijen, waaronder de hallenhuisboerderijen Balloo 11 (1870), met langsdeel, en Balloo 6 (circa 1915), met dwarsdeel. Balloo 75 (1927) is een moderne krimpenboerderij. Ten zuidwesten van het dorp ligt boerderij ‘Kamps’ (Kamps 1), waarvan de oorsprong teruggaat tot circa 1600. Het betreft een kampontginning met eigen bouwland, grasland en heide en een gave ‘bosbrink’ ten zuiden van de boerderij. De huidige hallenhuisboerderij met aangebouwde schaapskooi zou zijn gebouwd op de plaats van een hof van het klooster Maria in Campis en heeft mogelijk een 17de- of 18de-eeuwse kern. Aan de oostzijde van deze boerderij bevindt zich aan de weg Assen-Rolde het Tumulibosch, een met dennenbos beplant tumuliveld met grafheuvels uit het stenen-, bronzen- en ijzeren tijdperk.

[p. 174]

Ten noordwesten van Balloo aan de Balloër-es ligt hunebed D16, bestaande uit negentien draag- en negen dekstenen. De ingang heeft één paar poortstenen. Van de steenkrans resteren slechts enkele stenen. Het hunebed is gerestaureerd in 1952 en 1954.

Deurze. Deze esnederzetting ten westen van Rolde wordt voor het eerst vermeld in 1259 en bestaat uit een gaaf boerderijlint tussen de Deurzeres (oost) en het Deurzerdiep (west). Opmerkelijke boerderijen zijn Deurze 10, een in aanleg mogelijk nog 18de-eeuwse grote boerderij met zij- en achterbaander en een langgerekt voorhuis met ingang aan de zijkant, en ‘De Lindenhof’ (Deurze 5), een vergelijkbare boerderij uit circa 1850. Het trafohuisje (Deurze ong.) is gebouwd rond 1930 met een zadeldak op sierkorbelen.