Monumenten in Nederland. Drenthe

Roden
(gemeente Noordenveld)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden van het Drentse plateau. Het dorp heeft een grote veelhoekige kerkbrink en een dubbele driehoekige brink aan het Julianaplein. Bij de flinke groei van Roden in de tweede helft van de 19de eeuw kreeg de dorpskern een dichtere bebouwing en groeide het dorp uit langs de uitvalswegen en de - als verbinding met Groningen - in 1891 gegraven Rodervaart. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de westzijde sterk uitgebreid en is aan de noordoostzijde een industrieterrein tot stand gekomen.

De Herv. kerk (Brink 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Catharina, is een driebeukige kerk met een driezijdig gesloten koor en een gedeeltelijk ingebouwde ongelede toren met ingesnoerde naaldspits. Het middenschip kwam tot stand in de 13de eeuw en heeft - getuige uitmetselingen en bouwsporen van vroegere muraalbogen - vermoedelijk romano-gotische koepelgewelven gehad. Waarschijnlijk begin 15de eeuw werd de kerk uitgebreid met het huidige gotische

[p. 168]

Roden, Herv. kerk, interieur (1991)

koor. Daarna bouwde men de huidige zijbeuken. In de noordgevel bevindt zich een ingang. In de zuidgevel is de ingang vervangen door een venster. De toren verrees eind 15de- of begin 16de eeuw en heeft een ojiefvormige ingangsomlijsting van siermetselwerk. In de toren hangt een door J. Borchhardt gegoten klok (1746). De in de 17de eeuw al enkele keren herstelde kerk, na zware beschadiging in de 80-jarige oorlog, is in 1932-'33 ingrijpend gerestaureerd naar plannen van Y.D. Havermans.

Het interieur wordt gedekt door een gemetseld tongewelf met zware trekbalken op sleutelstukken, aangebracht in 1636. De zijbeuken zijn voorzien van halve gemetselde gewelven. Het koor heeft een balkenzoldering uit 1645 (hersteld in 1659 en 1675). In de noordwand van het koor bevindt zich de omlijsting van een gotisch sacramentshuisje en in de zuidwand een piscina. De kerk bevat een zandstenen doopvont uit het eerste kwart van de 13de eeuw, met een door vier leeuwenbeelden gedragen ronde kuip versierd met wijnrank- en waaiermotieven. Tot de inventaris behoren verder een door Albert Pieters van Duurswoude gesneden preekstoel (1717), enkele 18de-eeuwse herenbanken, waaronder de Deodatusbank en de Kymmellbank - met wapens van de verwante Coenraad Wolter Ellents en Gesina Oldenhuis - en een door A.A. Hinsz gebouwd orgel met gesneden orgelkast van A. Smit (1779-'80). De balustrade van de orgeltribune draagt het wapen van Albert Hoppinck en een tekstbord te zijner nagedachtenis.

De pastorie (Brink 5) is een sober 19de-eeuws pand met afgeplat schilddak voorzien van hoekschoorstenen. De T-vormige achteraanbouw dateert uit circa 1930. Op de Brink staat een door S. Berkhout ontworpen beeldje van Ot en Sien.

De Geref. kerk (Kanaalstraat 8) is een zaalkerk uit 1919 met geveltoren, rondboogvensters en portaal. De dwars geplaatste driebeukige uitbreiding aan de zuidzijde dateert uit 1951. Een tekstplaquette in de voorgevel herinnert aan de Afscheiding in 1857. De kerk bevat een in 1920 van de Geref. kerk te Bedum

Roden, Openbare lagere school

gekocht orgel. De voorm. pastorie (Kanaalstraat 10) uit 1919 is nu een jeugdsoos.

De openbare lagere school (Schoolstraat 1) is rond 1890 gebouwd als vierklassige middengangschool met neorenaissance-details. Het later aan de achterzijde uitgebreide gebouw is nu een school voor praktische vorming. De rond 1925 gebouwde onderwijzerswoning (Schoolstraat 3) vertoont expressionistische vormen.

Huis te Roden of Mensinge (Mensingheweg 5-9). Deze voorm. havezate op een omgracht terrein en omringd door een parkbos, gaat terug tot een laat-13de- of 14de-eeuws steenhuis. Dit in 1485 voor Onno van Ewsum verbouwde huis is in 1499 geplunderd en verwoest. Het werd hersteld, maar opnieuw beschadigd. Johan van Ewsum liet het oude huis tussen 1539 en 1542 grotendeels vervangen. Uit die tijd stamt het linker gedeelte van het deels onderkelderde, tweelaags hoofdvolume van het tegenwoordige huis en op grond van aangetroffen muurresten, wellicht ook het rechtergedeelte. Na de aankoop in 1728 door Ida Elisabeth Ripperda, weduwe van Onno van Ewsum, werd het huis verbouwd en vergroot tot het huidige, sober classicistische gebouw. Daarbij kreeg het hoofdgebouw twee lagere zijvleugels. Naast de ingang verwijst een steen met het jaartal 1728 naar deze verbouwing. Het werk werd voltooid in opdracht van Johan Philip Meisterlin. In 1818 kwam het huis aan de familie Kymmell. Rond 1885 zijn het in- en exterieur van het huis opgeknapt. De gemeente

[p. 169]

Roden, Huis te Roden of Mensinge, plattegrond

Roden heeft Mensinge in 1985 gekocht en na restauratie als museum in gebruik genomen.

Op het voorterrein staan aan weerszijden van de oprijlaan twee bouwhuizen (Mensingheweg 1 en 3) uit 1912, opgetrokken in een op de 17de eeuw geïnspireerde, classicistische variant van de nieuw historiserende stijl. Uit dezelfde tijd dateert het smeedijzeren spijlen toegangshek met geblokte bakstenen hekpijlers voorzien van de wapens van de families Kymmell en Willinge. In het weiland ten westen van het hoofdgebouw staat een getordeerde, bepleisterde duiventoren uit circa 1780. Deze achtzijdige toren wordt bekroond door een tentdak met ventilatiekanaal.

Woonhuizen. Een mogelijk 16de-eeuwse oorsprong heeft het deels onderkelderde dwarse huis De Spijker (Spijkerzoom 4), dat later herhaaldelijk is gewijzigd. De naam verwijst naar de functie die het in de 16de eeuw bezat als opslagruimte (spijker) van goederen die als belasting werden afgedragen. Na gebruik als predikantswoning en schultehuis van Roden kreeg het huis begin 19de eeuw een agrarische bestemming. De schuur is in de 19de eeuw aangebouwd. In de opkamer bevindt zich een schoorsteenstuk met bijbelse voorstelling (1751), vervaardigd door L. van der Warff. De Winsinghhof (Brink 10) is meer dan drie eeuwen bewoond geweest door de familie Winsingh. Het pand bestaat uit een voorhuis met puntgevel uit 1672 en een dwarse aanbouw uit 1776. Het was een woonhuis met winkel waar op bescheiden schaal ook het boerenbedrijf werd uitgeoefend. Het herenhuis Brink 31-33 heeft een 18de-eeuwse oorsprong. Het is in de 19de eeuw met een verdieping verhoogd en voorzien van een nieuwe lijstgevel. Het pand dient nu als speelgoedmuseum ‘Nederlands Museum Kinderwereld’ en VVV-kantoor. Kanaalstraat 60, gebouwd rond 1905 als directeurswoning bij de zuivelfabriek (gesloopt in 2000), vertoont jugendstil-vormen. Rond 1910 gebouwd in een combinatie van jugendstil- en chaletstijl-vormen is de villa Leeksterweg 32-34 met praktijkruimte. Beek en Bosch (Hullenweg 3) is een wit gepleisterd woonhuis uit circa 1925 in expressionistische vormen met een moderne aanbouw. Het in 1925 gebouwde L-vormige huis Oosteinde 2 wordt gekenmerkt door siermetselwerk en een portiek met gemetselde kolommen in de gevelhoek. Uit dezelfde tijd is het huis Mensingheweg 4 met hoog opgaand schilddak en een hoger opgetrokken middenpartij met expressionistisch

Roden, Huis te Roden of Mensinge, duiventoren (1982)

gedetailleerd metselwerk. Boerderijen. De boerderij Brink 15-17 bestaat uit een mogelijk 18de-eeuws dwars geplaatst voorhuis met achterbouw, dat via een tussenlid met voorm. inrijpoort verbonden is met een haaks geplaatste 19de-eeuwse schuur met ingebouwde woning onder een wolfdak met uilenbord. Het brede, dwars geplaatste woongedeelte van de boerderij Brink 19-25 bevatte oorspronkelijk meerdere woningen. De haaks aangebouwde 19de-eeuwse schuur heeft inrijdeuren in de voorgevel. Mensingheweg 6 is een krimpenboerderij uit circa 1890 met zaadzoldervensters. Van de kop-rompboerderij De Zulthe 8 dateert de schuur - blijkens het jaartal in de sluitsteen boven de inrijdeur - oorspronkelijk uit 1857. Nadien is de schuur waarschijnlijk met twee traveeën verlengd. De stal is rond 1910 verbreed.

Roden, Boerderij De Zulthe 8, voorhuis

[p. 170]

Het villa-achtige voorhuis met jugendstil- en chaletstijl-details is in 1909 gebouwd voor F. Deodatus naar ontwerp van H.C. Hillebrands. De moderne kop-rompboerderij Waaienhof (Oosteinde 1), gebouwd in 1925 voor E. Willems, heeft een villa-achtig voorhuis met risalerende topgevelpartijen en een met riet gedekte schuur. De naastgelegen bijschuur en het inrijhek dateren uit hetzelfde jaar. Oosteinde 3 is een krimpenboerderij uit circa 1925 met een met riet gedekte schuur. Bij de voorgevel wordt de hoger opgetrokken middenpartij met ingang en inpandig balkon geflankeerd door een tweezijdige erker.

Het voorm. tolhuis (Norgerweg 15) dateert uit circa 1884 en heeft een smalle voorbouw met twee halfronde vensters in een door gesneden windveren omlijste geveltop.

De voorm. coöperatie ‘Excelsior’ (Heerestraat 224-226) is een rond 1930 in zakelijk-expressionistische stijl opgetrokken tweelaags bedrijfsgebouw met plat dak, licht geaccentueerde middenpartij met vlaggenmast en een aangebouwd woonhuisgedeelte. Oorspronkelijk waren hier een bakkerij, een levensmiddelen-, een textiel- en een brandstoffenhandel gevestigd.

Het trafohuisje (Julianaplein 38) is een blokvormig gebouwtje uit circa 1930 met expressionistische details.

De Alg. begraafplaats (Norgerweg ong.), aangelegd in de eerste helft van de 19de eeuw, heeft een smeed- en gietijzeren toegangshek met gecanneleerde zuilen bekroond door decoratieve schalen. Op de begraafplaats bevindt zich onder meer een grafteken met achterwand voor J.W. Kymmell, heer van Mensinge († 1926).

Nieuw-Roden. Dit ten zuidwesten aan Roden grenzende ontginningsdorp is eind 19de eeuw ontstaan. De oorspronkelijk Roderveld genoemde nederzetting bestond aanvankelijk vooral uit plaggenhutten. Met de bouw van stenen huizen kreeg het dorp rond 1930 de naam Nieuw-Roden. De Herv. kerk (Terheylsterweg 1) is een zaalkerk uit 1922 voorzien van een uitspringende entreepartij met geveltoren. De Chr. lagere school (Eikenlaan 5), een tweeklassig schoolgebouw met uitgebouwde ingangspartij, kwam in 1930-'31 tot stand voor de ‘Vereeniging school met den Bijbel’ naar ontwerp van H. Beumer.

Lieveren. Esdorp ten zuiden van Roden. Het dorpscafé ‘'t Hart van Lieveren’ (Centrum 2) is een kop-rompboerderij met een in 1890 toegevoegd horecagedeelte voorzien van decoratief metselwerk in gele baksteen. Andere kop-rompboerderijen zijn Centrum 6 (circa 1890), met stookhut, en Centrum 12 (circa 1875), met een dwars geplaatst voorhuis met blokbepleistering.