Monumenten in Nederland. Drenthe

Klazienaveen
(gemeente Emmen)

Klazienaveen, Kruiskerk van de Herv. Gemeente

Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1889 toen het Van Echtenskanaal werd gegraven, door een zandopduiking naar het Barger-Oosterveen. Langs het kanaal ontstonden bij de zandopduiking twee bebouwingskernen (Dordsche brug en Kanaallinie) die aanvankelijk samen Nieuw-Echten genoemd werden. De Groningse industrieel W.A. Scholten had in 1874 het Smeulveen kocht, gelegen ten noorden van het kanaal. Via het hierop aansluitende, en in zijn opdracht gegraven, Hoofdwijk A (het latere Scholtenskanaal) kon in 1890 het eerste veen worden vervoerd. Op de hoek van beide kanalen liet W.A. Scholten een turfstrooiselfabriek bouwen. Zijn zoon, J.E. Scholten, richtte de Maatschappij Klazienaveen op. In 1903 kreeg de nederzetting de naam Klazienaveen, genoemd naar Klaziena Sluis, de vrouw van W.A. Scholten. In 1921 stichtte de Maatschappij een Purit-fabriek. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen eerst aan de zuidzijde, daarna aan de noordzijde van het Van Echtenskanaal uitbreidingswijken tot stand. In 1981 is het kanaal tussen de beide nieuwe wijken grotendeels gedempt.

De Geref. kerk ‘Eben Haezer’ (Langestraat 76) is een T-vormige kerk voorzien van een forse ongelede toren met tentdak. De kerk werd in 1891 gebouwd naar plannen van H. Smit en uitgebreid in 1908. De toren verrees in 1931 naar ontwerp van W. van Straten.

Overige kerken. De kerk van de Volle Evangelische Diensten (Langestraat 205) is een recht gesloten zaalkerk uit circa 1910, met blokbepleistering en kleine geveltoren. De Vrijz. Herv. kerk (Dordsedijk 5), een recht gesloten zaalkerk met steunberen, is gebouwd in 1936 in traditionalistische vormen. Een opvallende wederopbouwkerk is de door H. Knijtijzer ontworpen Kruiskerk van de Herv. Gemeente (Van Echtenstraat 8). Deze in 1962-'63 gebouwde kerk heeft een trapeziumvormige schipplattegrond en een zeer expressief vormgegeven toren. De moderne R.K. St.-Henricuskerk (Pastoor Middelkoopplein ong.) uit 1962-'65 is een ontwerp van H.J. van Wissen. De stalen klokkenstoel is in 1975 toegevoegd.

De marechausseekazerne (Kazerneweg 54) dateert uit 1903. Het forse en opvallende gebouw in chaletstijl heeft een hoektorentje met wijzerplaat en een aanbouw voor de stallen.

Het voorm. postkantoor (Mr. Ovingstraat 2) is een eenlaagspand met verhoogd middendeel, gebouwd rond 1930.

Woonhuizen. De forse villa Mr. Ovingstraat 39, gebouwd in 1906 voor dokter Labertee, vertoont rationalistische elementen. Het dwarse huis Langestraat 154 uit 1909 heeft een erker en verhoogd middendeel. Expressionistische elementen en een hoektorentje kenmerken Van Echtenskanaal N.Z. 164, een woonhuis annex praktijkruimte uit 1924. Het voorm. woon- en winkelpand Van Echtenskanaal N.Z. 130 (circa 1930) is zakelijk-expressionistisch van vorm. Mogelijk voor één van de directeuren van de Puritfabriek werd rond 1930 de traditionalistische villa Mr. Ovingstraat 1 opgetrokken.

De voorm. N.V. Veenderij & turfstrooiselfabriek ‘Klazienaveen’ (Mr. Ovingkanaal O.Z. 2) werd in 1890 gesticht door W.A. Scholten. Zijn schoonzoon, mr. H.E. Oving, werd hier directeur. Van de in 1943 gedeeltelijk

Klazienaveen, Marechausseekazerne

[p. 140]

afgebrande fabriek resteren nog enkele gebouwen met sheddaken en de schoorsteen. Verder is het kantoor annex woonhuis (Mr. Ovingkanaal O.Z. 1) dat Oving in 1925 liet bouwen, bewaard gebleven.

De Puritfabriek (Mr. Ovingkanaal O.Z. 3-5) werd in 1921 opgericht op initiatief van J.E. Scholten van de Maatschappij Klazienaveen. Op basis van turf werd actieve kool (Norit) geproduceerd. De oudste gebouwen en enkele van de fabriekspijpen dateren uit 1922. De fabriek is in de loop van de tijd uitgebreid en gemoderniseerd.

De voorm. tramhalte (Mr. Ovingstraat 8) is een sober eenlaagspand met portiek uit circa 1915.

Klazienaveen-Noord. Gehucht ten noorden van Klazienaveen aan het Scholtenskanaal, dat in 1901-'06 noordwaarts door het Smeulveen werd gegraven als verbinding met Emmer-Compascuum. Ter plaatse van een in 1902 gesticht houten hulpkerkje verrees in 1922 de (Herv.) Veenkerk (Scholtenskanaal O.Z. 62), een recht gesloten zaalkerk voorzien van een vrij forse, ongelede toren met ingesnoerde spits. De kerk werd gesticht door de toen bekende evangelist W. de Weerd en voor een belangrijk deel gefinancierd door de Maatschappij Klazienaveen. In de kerk bevindt zich een 20ste-eeuwse kopie van een door B. Thorvaldsen in 1819 vervaardigd Christusbeeld. Bij de kerk staan een vergaderlokaal uit 1929 en de rond die tijd opgetrokken Chr. lagere school (Scholtenskanaal O.Z. 64-65), een tweeklassige school met expressionistische details.

Nieuw-Dordrecht. Dit dorp ten noordwesten van Klazienaveen is in 1855 gesticht op een zandopduiking tussen het Oosterveen en het Smeulveen. Het is genoemd naar de in 1853 in Dordrecht opgerichte Drentsche Veen- en Middenkanaal Maatschappij. Deze maatschappij liet het Oranjekanaal graven, dat in 1858 de venen bij Nieuw-Dordrecht bereikte. De Herv. kerk (Vastenow 3) is een recht gesloten en wit gepleisterde zaalkerk voorzien van een geveltoren met tentdak. De kerk kwam tot stand in 1874 - mogelijk naar plannen van H.C. Winters. De geveltoren is vermoedelijk in 1911 toegevoegd; uit dat jaar dateert de door H. Smid gegoten klok. De aangebouwde kosterswoning is uit 1953. De achtkantige muziektent (Oranjedorpstraat ong.), met rieten dak en een fundering op veldkeien, is in 1955 geschonken door de stad Dordrecht ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het dorp.