Monumenten in Nederland. Drenthe

Hooghalen
(gemeente Midden-Drenthe)

Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen als dochternederzetting van Beilen aan de weg van Meppel naar Groningen. Het dorp zonder kerk - met aan de zuidzijde een es - heeft aan de dorpsrand een brink. In de 19de eeuw vond aan de oostzijde enige verdichting van de bebouwing plaats nabij het in 1880 gebouwde en thans weer verdwenen station aan de spoorlijn Zwolle-Groningen.

De Geref. kerk (Laaghalenstraat 10) is een eenvoudige zaalkerk uit 1961 met opengewerkte dakruiter.

Boerderijen. Rond 1885 gebouwd is Hoofdstraat 17, een hallenhuisboerderij met langsdeel en twee houten bijschuren met rieten dak, waarvan één met decoraties in de vorm van geknoopt stro. De krimpenboerderijen Hoofdstraat 10 en Hoofdstraat 25 dateren uit 1904. Huize Laagveen (Beilerweg 4-6) is een boerderij uit 1915 met een in kalkzandsteen uitgevoerd, dwars geplaatst woonhuis. De in 1924 opgetrokken kop-rompboerderij Hoofdstraat 30 heeft een villa-achtig woonhuis.

Het café-restaurant Hoofdstraat 1 bestaat uit een hallenhuisboerderij met schaapskooi uit circa 1880, waar rond 1915 een tweelaags horecagedeelte tegenaan is gebouwd. De ingang bevindt zich in de afgeschuinde hoekpartij met balkon en gemetselde borstwering in jugendstil-vormen.

Van de voorm. coöperatieve zuivelfabriek en korenmaalderij ‘Halen’ (Hoofdstraat 24) resteert een gedeelte dat nu als winkel in gebruik is. Oorspronkelijk in 1895 opgericht als boterfabriek volgde in 1916 de uitbreiding tot zuivelfabriek en korenmaalderij. In 1928 voegde men een kaasmakerij toe en later nog een afdeling voor ijsbereiding. In 1966 is de fabriek gesloten. De voorm. directeurswoning (Hoofdstraat 13-15) dateert uit circa 1920.

De voorm. varkensmesterij (Beilerweg 38), blijkens een gevelsteen gebouwd in 1916, bestaat uit een wit gepleisterd, tweelaags bedrijfsgedeelte met plat dak en een woonhuis met jugendstil-details.

Dennenrode of Hiemstrastate (Zwiggelterweg 4). Dit ten zuiden van Hooghalen gelegen landgoed werd in 1922 op een terrein met twee boerderijen gesticht door A.M. van Dusseldorp, directeur van de stoommeelfabriek ‘De Maas’ te Rotterdam. Na de Tweede Wereldoorlog werd het goed gekocht door de familie Hiemstra en kreeg het de naam Hiemstrastate. In 1968 kwam het in bezit van Natuurmonumenten. Het in

[p. 138]

Hooghalen, Kamp Westerbork, directeurs- of commandantswoning

1922 naar ontwerp van M. Brinkman in expressionistische stijl gebouwde landhuis is een langgerekt gebouw met overstekend rieten dak en deels gepotdekselde gevels. Boven de ingang bevinden zich tegeltableaus met naam en jaartal en met de voorstelling van een boerderij. Het rondom een ‘hall’ gegroepeerde interieur bevat nog verschillende oorspronkelijke interieurelementen. Het gebouw is nu in gebruik als woonhuis en kunstgalerie. De bijbehorende garage en schuur zijn eveneens naar plannen van Brinkman uitgevoerd in expressionistische stijl. Van de in opdracht van Van Dusseldorp in 1926 naar plannen van A. Hidding opgetrokken herenboerderij Dennenhoeve (Beilerweg 24) resteren na een brand in 1943 slechts de veeschuur en een landarbeiderswoning met rieten dak. Bij het landgoed behoorde ook Klein Dennenrode (Beilerweg 22), een tot landhuis uitgegroeid

Hooghalen, De Westerbork Synthese Radio Telescoop

woonhuis met rieten dak, gebouwd rond 1930 op de plaats van een van de twee oorspronkelijke boerderijen.

Het voorm. Kamp Westerbork (Oosthalen 8), gelegen ten oosten van Hooghalen, werd in 1939 naar plannen van J.E. van Leeuwen aangelegd als tijdelijk opvangkamp voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Van 1942 tot 1945 diende het als ‘Polizeiliches Judendurchgangslager’, na de oorlog voor de internering van NSB-ers en in de jaren 1950-'51 - onder de naam Woonoord Schattenberg - voor de huisvesting van Indische Nederlanders. Daarna heeft men het kamp afgebroken. Uit de begintijd van het kamp resteert alleen de voorm. directeurswoning (Schattenberg 4), een tweelaags houten gebouw met zadeldak naar plannen van L. Bok. Na de overname van het kamp door de Duitsers was dit pand in gebruik als commandantswoning. Net buiten het directe kampterrein (bij Schattenberg 2) liggen de aardappelbewaarplaats (circa 1942) en de rioolwaterzuiveringsinstallatie (1943-'44), de laatste naar ontwerp van de Duitsers Schubert en Stamfeld. De SS-bunker (bij Schattenberg 4) is een schuilbunker met twee vertrekken en een aarden omwalling. Ter herinnering aan de oorlogsperiode heeft men in 1970 het Nationaal Monument Westerbork onthuld, dat bestaat uit spoorrails met stootblok en een keienmuur naar ontwerp van R. Prins. In het in 1983 geopende Herinneringscentrum Kamp Westerbork, uitgevoerd in de vorm van een barak, is een permanente expositie ingericht over de oorlogs- en bezettingstijd in Nederland, met speciale aandacht voor de jodenvervolging. Op de voormalige appèlplaats heeft men in 1992 het monument ‘De 102.000 Stenen’ van P.A. Ritmeijer aangebracht, waarin stenen met een Davidster zijn geplaatst in de vorm van de Nederlandse landkaart als symbool voor de 102.000 van hieruit gedeporteerde, vermoorde mannen, vrouwen en kinderen.

De Westerbork Synthese Radio Telescoop (Schattenberg 1) ligt gedeeltelijk op het terrein van het voorm. Kamp Westerbork. De in 1970 in gebruik genomen installatie bestaat uit veertien spiegels van elk 25 meter doorsnede, waarvan er vier verrijdbaar zijn. De spiegels staan in een drie kilometer lange rechte lijn op een onderlinge afstand van 144 meter. Het gecombineerde signaal staat gelijk aan de ontvangst van een spiegel met een diameter van 3 km.

[p. 139]

Laaghalen. Esdorp ten westen van Hooghalen met enkele interessante boerderijen. De hallenhuisboerderij Boermarkeweg 11, met langsdeel en aangebouwde (verlengde) houten bijschuur, dateert in aanleg uit de eerste helft van de 18de eeuw, maar is in het midden van de 19de eeuw vergroot tot de huidige omvang. Verder is er nog een vrijstaande houten bijschuur met traditioneel ambachtelijk vlechtwerk. Van hetzelfde type is de boerderij Boermarkeweg 25, met rieten dak en de jaartalsteen ‘1882’. De uit 1927 daterende kop-rompboerderij ‘Bosrand’ (Boermarkeweg 27) heeft een dwars voorhuis voorzien van een inpandig portiek met siermetselwerk.