Monumenten in Nederland. Drenthe

Hoogeveen

Veenkoloniaal kanaaldorp met stedelijk karakter, ontstaan nadat Roelof van Echten in 1625 van de markegenoten van Steenbergen en Ten Arlo de Echter Groote Veenen had gekocht. Voor de ontginning van dit veengebied liet hij in 1626-'27 vanaf Meppel de Hoogeveensche Vaart graven, daarbij gebruik makend van de oude loop van de Wetering en het Echtenerdiep. De ontginning werd georganiseerd door de in 1631 door Van Echten met enkele Hollandse regenten opgerichte Compagnie van Vijfduizend Morgen. Bij de kruising (‘Het Kruis’) van de Hoogeveensche Vaart (Schutstraat-Het Haagje) met de eerste wijk of gracht in noordelijke richting (Hoofdstraat) en de daarop vanaf circa 1656 aansluitende Zuidwolderopgaande (Alteveerstraat) vestigden zich de eerste kolonisten.

Hoogeveen, Herv. kerk, plattegrond

Hoogeveen werd in 1813 een zelfstandige gemeente en groeide vervolgens sterk uit. Er ontwikkelde zich een dichtbebouwd dorpscentrum met bebouwing tot aan de Noordsche Opgaande (Willemskade) en langs de Grote Kerkstraat en Van Echtenstraat, die de eerste doorbrekingen vormden van de lintbebouwing. Na de verbetering van de Hoogeveensche Vaart in 1851 en de aanleg van de Verlengde Hoogeveensche Vaart (1857-'60) nam naast de turfgraverij ook het belang van de scheepvaart en aanverwante bedrijvigheid toe. Ook de landbouw ging een grotere rol spelen. Aan de in 1870 aangelegde spoorlijn Meppel-Groningen kreeg Hoogeveen een station even ten noorden van de dorpskern. Na 1900 verbeterde men de wegen in de omgeving. De vooral op de agrarische sector gerichte industrie te Hoogeveen werd vanaf circa 1920 van belang.

In het gebied tussen de Willemskade en de Grote Kerkstraat liet de Bouwvereniging Hoogeveen tussen 1914 en 1920 de Oranjebuurt bouwen naar een stedenbouwkundig plan van gemeentearchitect J. Carmiggelt. Het in 1926 door bureau Granpré Molière, Verhagen & Kok gemaakte schetsplan voor de uitbreiding van Hoogeveen werd niet uitgevoerd, maar vormde wel de basis voor het uitbreidingsplan van 1935, met name wat betreft de geconcentreerde bebouwingsvorm en de verbetering van het wegenen stratenpatroon. Na de Tweede Wereldoorlog is Hoogeveen sterk gegroeid en verstedelijkt. Aan de noordoostzijde is een industrieterrein aangelegd en aan alle zijden zijn nieuwe woonwijken tot stand gekomen. Bijna alle kanalen en vaarten zijn inmiddels gedempt en de Hoogeveensche Vaart is langs de zuidzijde van Hoogeveen omgelegd.

De Herv. kerk (Grote Kerkstraat 40) is een recht gesloten driebeukige hallenkerk met dakruiter. De kerk werd in 1652-'64 in classicistische stijl gebouwd in de vorm van een Grieks kruis. In 1766 heeft men de westelijke arm vergroot en verbreed. Naar plannen van Hendrik Caspar Dekker kwam in 1801 eerst een uitbreiding aan de westzijde en vervolgens in 1804 een uitbreiding aan de oostzijde tot stand, waardoor het gebouw de huidige vorm kreeg. Ingemetselde gedenkstenen herinneren aan deze uitbreidingen. Dekker ontwierp tevens de houten zonnewijzer (1804) aan de zuidgevel.

[p. 134]

Hoogeveen, Synagoge

In de dakruiter (circa 1720), die in 1806 vanuit Haarlem is overgebracht, hangen een door François en Pieter Hemony gegoten klok (1649) en een klok uit 1680. Bij de restauratie van de kerk in 1967-'69, onder leiding van P.L. de Vrieze, zijn de west- en de oostgevel gewijzigd.

Het interieur wordt door houten tongewelven gedekt. Tot de inventaris behoren een 18de-eeuwse herenbank, een preekstoel uit 1804 en een in 1843 door J.C. Scheuer & Zn. gebouwd orgel, vergroot in 1861 door P. van Oeckelen. Verder is er een rouwbord uit 1757 voor Johan baron van Echten tot Echten († 1757), de achterkleinzoon van de stichter van Hoogeveen.

De voorm. pastorie (Grote Kerkstraat 42) is in 1910 gebouwd naar een ontwerp met neogotische invloeden van J. Carmiggelt. Tot het kerkcomplex behoort ook het dwarse eenlaagspand Van Echtenstraat 37-39, in de huidige vorm daterend uit circa 1850, maar met mogelijk een laat-18de-eeuwse kern.

De voorm. synagoge (Schutstraat 147) is een neoclassicistisch zaalgebouw met fronton en omlijste ingangen, gebouwd in 1865-'66 ter vervanging van een voorganger uit 1798. Momenteel is het als kerkgebouw ‘De Schutse’ in gebruik bij de Baptistengemeente.

De Remonstrantse en Ned. Geref. kerk (Grote Kerkstraat 39), een recht gesloten zaalkerk met neorenaissance-elementen, werd in 1893-'94 gebouwd naar ontwerp van gemeentearchitect J. Carmiggelt. Hij ontwierp ook de preekstoel in de kerk.

De Geref. kerk (Hoofdstraat 95) is een recht gesloten driebeukige kerk met steekkappen en portaal. De brede voorgevel is voorzien van kanteelvormen, hoektorentjes met tentdak en een middenopbouw met spits met frontalen. De kerk kwam in 1904 tot stand naar een ontwerp met neoromaanse invloeden van G. Hoekzema. De jaartallen 1834 en 1886 op de gevelsteen verwijzen naar de Afscheiding en de Doleantie. Het interieur is in 1964 ingrijpend verbouwd. Toen is ook het huidige, door orgelbouwer De Graaf vervaardigde orgel geplaatst, waarin pijpwerk is gebruikt van een oorspronkelijk in 1846 door Bernard Dreymann voor de protestantse kerk te Antwerpen

Hoogeveen, Geref. kerk

gebouwd orgel (overgebracht in 1905). De houten preekstoel met houtsnijwerk van C. Wijker dateert uit 1967. De voorm. pastorie Hoofdstraat 15 is in 1899-1900 gebouwd in neorenais-sance-stijl naar ontwerp van J. Smallenbroek.

Het voorm. Karmelietenklooster van de paters uit Zenderen (Brinkstraat 5) is een dwars pand met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet, gebouwd in 1904-'05 naar een ontwerp met neogotische details van K.L. Croonen. Thans is hier het Glasmuseum Hoogeveen gevestigd.

Het verenigingsgebouw ‘Irene’ (Schutstraat 39) kwam in 1906 tot stand in opdracht van de Vereeniging tot bevordering van Christelijke Belangen naar een jugendstil-ontwerp van G. Hofman. Het tweelaags hoekpand is opgetrokken in witte verblendsteen.

Overige kerken. De Chr. Geref. kerk (Bentinckslaan 33) is een recht gesloten zaalkerk uit 1906 met recent aangebouwd portaal. De pastorie (Bentinckslaan 31) is uit hetzelfde jaar. De voorm. Geref. kerk (Bentinckslaan 78), thans Geref. kerk Vrijgemaakt, heeft een T-vormige plattegrond en een terzijde geplaatste, ongelede toren met spits. De kerk kwam in 1933 tot stand naar een ontwerp van D. van Dijk in zakelijk-expressionistische stijl. Het Apostolisch Genootschap (Van Limburg Stirumstraat 84) heeft een recht gesloten zaalkerk met flauw hellend zadeldak, opgetrokken in 1957 in wederopbouwstijl naar ontwerp van A. Visser en J. Zondag. Moderne kerken met klokkentoren zijn de door F. Dicke ontworpen (Geref.) Zuiderkerk (Baarlelaan ong.) uit 1960 en de R.K. kerk O.L. Vrouwe Visitatie (Blankenslaan Oost 2) uit 1961-'63, naar ontwerp van J. Dresme en met decoraties bij de ingang van B. Padberg.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Hoofdstraat 148 is een blokvormig pand met afgeplat schilddak, dat zijn huidige vorm in 1868 heeft gekregen naar plannen van H. Wessels door de verbouw van een ouder logement. Het gebouw heeft tot 1940 als raadhuis gefunctioneerd. Het huidige raadhuis Raadhuisplein 1 bestaat uit een onderkelderd tweelaags dwars bouwdeel met klokkentoren

[p. 135]

en zadeldak tussen tuitgevels, een eenlaags zijvleugel met haakse uitbouw en een vrijstaande dienstwoning. Dit in 1940 naar een traditionalistisch ontwerp van C.J. Blaauw opgetrokken complex is gedeeltelijk uitgevoerd in een met baksteen beklede, gewapend-betonconstructie. In de ongelede klokkentoren met achtkantige opbouw hangt een door de firma A.H. van Bergen vervaardigd carillon. Aan de achterzijde staat een tamelijk recente uitbreiding. Het oorlogsmonument (1948) op het Raadhuisplein voor het gemeentehuis werd gemaakt door Petit.

Het voorm. kantongerecht (Brinkstraat 26) is een in gele verblendsteen gebouwd dwars pand met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet. Het gebouw kwam in 1900 tot stand naar een ontwerp van W.C. Metzelaar met chaletstijl-invloeden. Aan de voorzijde bevindt zich een tamelijk recente eenlaags uitbouw.

Het voorm. postkantoor (Hoofdstraat 167) is een dwars pand uit 1911 met neogotische vormen, waarschijnlijk ontworpen door C.H. Peters.

De voorm. volkshuishoud- en industrieschool (Pesserstraat 14) is een blokvormig pand uit 1917 met gebroken kap en een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet. De naastgelegen directeurswoning (Pesserstraat 12) dateert uit dezelfde tijd.

De voorm. marechausseekazerne (Pesserstraat 21-27) is rond 1930 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl. In de drie, in elkaars verlengde gelegen bouwdelen waren woningen, kantoren, cellen en een paardenstal ondergebracht. Momenteel is het gebouw opgedeeld in woningen.

Woonhuizen. Bij het oude dorpscentrum ‘Het Kruis’ staan enkele oude diepe huizen met schoudergevel en tandlijsten, te weten het laat-17de-eeuwse huis Alteveerstraat 1, met duivengaten in de geveltop, en Schutstraat 8, met een gevelsteen uit 1703. Een 17de-eeuwse kern heeft ook Hoofdstraat 254. Dit eenlaags hoekpand met schoudergevel kreeg in 1882 zijn huidige, gepleisterde, vorm bij een verbouwing naar plannen van H.E. Hoegsma. Het pand heeft in de loop van de tijd ook dienst gedaan als tiendhuis en schipperscafé.

Hoogeveen, Raadhuis Raadhuisplein 1

Het van oorsprong mogelijk uit 1646 daterende eenlaags huis Hoofdstraat 9 kreeg het huidige aanzien met hoger opgetrokken middenrisaliet en neorenaissance-elementen bij een ingrijpende verbouwing in 1888 in opdracht van het echtpaar Rahder-Van der Lely Venendal. Een steen uit 1653 is in de 19de eeuw ingemetseld en afkomstig van een voorm. buurpand. De rechter aanbouw met puntgevel is toegevoegd bij een verbouwing in 1857. Het pand huisvest nu het museum Venendal.

Veel woonhuizen in Hoogeveen zijn gebouwd in de tweede helft van de 19de eeuw en de eerste decennia van de 20ste eeuw. De familie Van Holthe tot Echten liet in 1852 het eenlaagspand Huize Rozengrond (Hoofdstraat 13) bouwen. Als notarishuis in 1856 gebouwd is Hoofdstraat 28 met neoclasscistische ingangsomlijsting. Iets jonger is het gepleisterde dwarse eenlaags huis Alteveerstraat 54 (1860) met hoger opgetrokken middendeel en deuromlijsting met guirlandes. Een vervenersfamilie liet in 1878 naar een ontwerp met eclectische elementen van H.E. Hoegsma het dwarse eenlaags huis Hoofdstraat 11 bouwen. Voor burgemeester L.W. Ebbinge ontwierp Hoegsma het in 1881 gebouwde herenhuis Hoofdstraat 5. Het naastgelegen huis Hoofdstraat 3 uit 1883 heeft eclectische vormen. Uit dezelfde periode zijn het huis Hoofdstraat 2 (circa 1880), dat neorenaissance-invloeden vertoont, en de onder één kap geplaatste eenlaags woningen Van Echtenstraat 57-61 (circa 1885). Naar ontwerp van J. Carmiggelt werd in 1890 Brinkstraat 30 gebouwd als boerderij met dwars geplaatst voorhuis, voorzien van een tot dakkapel verhoogd middenrisaliet. Rond 1890 gebouwd zijn ook de twee verschillend gedetailleerde dubbele woningen Grote Kerkstraat 102-108, de huizenrij Van Echtenstraat 67-71 en de serie eenlaags woningen Prins Hendrikstraat 2-12, met drie tot dakkapel opgetrokken geveldelen.

In de beginjaren van de twintigste eeuw maakte J. Carmiggelt ontwerpen voor een groot aantal huizen, bijvoorbeeld voor de dienstwoningen Stationsstraat 8-12 (1902), bestemd voor het personeel van de familie Tonckens. Verder ontwierp hij in neorenaissance-stijl Brinkstraat 36-38 (1902), het eenlaagspand Hoofdstraat 1 (1902), waarvan de linker aanbouw rond 1905 werd toegevoegd naar ontwerp van G. Hofman, en Brinkstraat 11 (1902) met een tot topgevel hoger opgetrokken gedeelte. In neorenaissance-stijl uitgevoerd is ook het door Carmiggelt ontworpen huis Hoofdstraat 24 (1902), dat veel overeenkomst vertoont met de Geref. pastorie (J. Smallenbroek) en de

[p. 136]

Hoogeveen, Woonhuis Brinkstraat 32-34

middenstandswoning Brinkstraat 23 (1907). Jugendstil-invloeden zijn zichtbaar bij zijn ontwerp voor Brinkstraat 20 (1908). Voor de in opdracht van de Bouwvereniging Hoogeveen tussen 1914 en 1920 tot stand gekomen Oranjebuurt leverde Carmiggelt niet alleen het stedenbouwkundige plan maar ook diverse woonhuisontwerpen. Van zijn hand zijn de eenlaagswoningen Willemskade 26-40 (1920) en Wilhelminastraat 1-67 (1914 en 1919); bij de laatste zijn de woningen uitgevoerd met topgevels en de straathoeken met tweelaags hoekpanden. Zelf ging hij wonen in Wilhelminastraat 67. Behalve Carmiggelt was ook G. Hofman begin 20ste eeuw erg actief als architect in Hoogeveen. Hij maakte veelal ontwerpen met neorenaissance- en jugendstil-elementen. Van zijn hand zijn onder meer het voor de familie Kolthoff gebouwde huis Hoofdstraat 68 (1903), het dubbele woonhuis Brinkstraat 32-34 (1904), het notariskantoor Hoofdstraat 70 (1906) en het huis Hoofdstraat 170 (1908).

Tot de in Hoogeveen gebouwde vroeg-20ste-eeuwse huizen behoren de villa Pesserstraat 2 (circa 1910), met houten serre, en de dubbele woning Pesserstraat 4-6 (1919), voorzien van een terugliggend middendeel met portiek. Uit de jaren twintig dateren de eenlaagshuizen Bentinckslaan 87 en 89 (circa 1920), beide met mansardedak, het huis Hoofdstraat 98 (1923), met verdiepingserker, en enkele rond 1925 gebouwde huizen met mansardedaken, zoals het Wicher Siedershuis (Julianastraat 9), Willemskade 53-59 en Julianastraat 19. Rond 1930 gebouwde huizen met expressionistische invloeden zijn Pesserstraat 7 en 9 (1931), beide met paraboolvormige daken, en verder het als burgemeesterswoning gebouwde hoekpand Stationsstraat 19 en het huis Blankenslaan West 77; iets jonger is Bentinckslaan 18 (circa 1935). Zakelijk-expressionistische invloeden vertonen Stationsstraat 17 (circa 1930), Pesserstraat 13, Schutstraat 114 en Stationsstraat 16; de laatste drie kwamen rond 1935 tot stand. Langs de Bentinckslaan bouwde men vanaf circa 1930 vrijstaande en twee-onder-één-kap-woningen. Goede voorbeelden zijn Bentinckslaan 57 en 59 (circa 1930). Kort na de Tweede Wereldoorlog werden in een parkachtige omgeving de noodwoningen Blankenslaan Oost 2-8, Oostenrijkselaan 1-5 en Van Limburg Stirumstraat 13-17 gebouwd, een serie houten eenlaags woningen in diverse vormen en met hoge zadeldaken.

De voorm. spaarbank (Hoofdstraat 58) werd in 1900 gebouwd naar een ontwerp van J. Carmiggelt met neogotische details en een tot topgevel opgetrokken geveldeel.

Winkels. R.J. en J.P.A. Pet lieten in 1901 naar ontwerp van J. Carmiggelt het complex Hoofdstraat 77-81 bouwen, bestaande uit een winkel in koloniale waren annex koffiebranderij en twee herenhuizen. Eveneens door Carmiggelt ontworpen zijn de winkel met café-woonhuis Hoofdstraat 6 uit 1908 en de opvallende, in 1912 voor A.

Hoogeveen, Woonhuizen Pesserstraat 7 en 9

Dikkers gebouwde, eenlaags slijterij Brinkstraat 22 in jugendstil-vormen met tegeltableaus en groengeglazuurde pilasters. Andere voorbeelden van vooroorlogse woon- en winkelpanden zijn het hoekpand Wilhelminastraat 2-4 uit 1921 en Hoofdstraat 172-174 (circa 1930) met zakelijk-expressionistische vormen.

De windmolen ‘De Zwaluw’ (Van Echtenstraat 47) is een achtkantige stellingmolen met een hoge bakstenen onderbouw en een met riet beklede romp en kap. Deze korenmolen werd na een brand herbouwd in 1834 door L.Q. Robard en K. Meeuwes met gebruik van de oude onderbouw uit circa 1714. De molen is in 1999 voor het laatst gerestaureerd.

Het voorm. pakhuis Hoofdstraat 227 is een vierlaags diep pand uit circa 1870 met gepleisterde voorgevel en rondboogvensters.

De voorm. coöperatieve zuivelfabriek (Alteveerstraat 70), thans ‘DOC Kaas’, werd opgericht in 1894.

Hoogeveen, Slijterij Brinkstraat 22

[p. 137]

Het vanaf 1895 tot ontwikkeling gekomen gebouwencomplex bestaat uit diverse ingrijpend gewijzigde bedrijfsgebouwen, een voorm. directeurswoning (1901) en een schoorsteen (1916). Tot circa 1921 was J. Carmiggelt de vaste architect van het bedrijf. In 1927-'28 kwam een uitbreiding met onder meer een nieuw kantoorgedeelte tot stand naar plannen van de gebroeders G. en W. Wierenga.

De voorm. metaalwarenfabriek ‘Drenthina’ (Prins Hendrikstraat 24) werd in 1929 gevestigd. Het complex bestaat uit fabrieksruimten met sheddaken en diverse bijgebouwen.

De watertoren (De Vos van Steenwijklaan 71) verrees in 1928 naar ontwerp van A. Kool en J. Wildeboer. De met baksteen beklede betonnen toren heeft een zeszijdige schacht en een holbodemreservoir.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (Zuiderweg ong.) is in 1829 gesticht met een oorspronkelijk afzonderlijk omhegd katholiek deel met gietijzeren grafkruis. Het baarhuisje uit 1874 is ontworpen door B. Reinders. Opvallende graftekens zijn twee bijna identieke postamenten met gebogen zandstenen afdekkingen, de ene voor burgemeester A. Meijer († 1855) en A. Berkboom († 1838), de andere voor J.P. Amshoff († 1842). Interessant zijn verder een postament met obelisk voor jhr. J.H. van Holthe tot Echten († 1918), gemaakt door H. de Willigen, en een omhekt perk met zes zerken, waaronder die voor notaris J. Lunsingh Tonckens († 1892). Aan de overzijde van de Zuiderweg ontstond rond 1900 de Nieuwe Alg. begraafplaats. De Isr. begraafplaats (bij Zuiderweg 54), in gebruik genomen in 1839, heeft een mogelijk uit 1874 daterend wit gepleisterd metaarhuisje.

Fluitenberg. Dit esgehucht ten noorden van Hoogeveen is ontstaan in de middeleeuwen en heeft enkele interessante boerderijen. Voorbeelden van hallenhuisboerderijen zijn Fluitenbergseweg Oost 5 (circa 1850), met middenlangsdeel en aangebouwde houten schuur, en Schuinedijk 1 (1867), met langsdeel en lang voorhuis. De rond 1920 gebouwde krimpenboerderij ‘De Holthaar’ (Fluitenbergseweg 98) heeft een villa-achtig voorhuis. Een moderne

Hooghalen, Landhuis Dennenrode

krimpenboerderij is ‘Sol's land’ (Fluitenbergseweg 52) uit 1938. De voorm. onderwijzerswoning (Fluitenbergseweg 56) is een middenganghuis uit circa 1912 met jugendstil-elementen.