Monumenten in Nederland. Drenthe

Gieten
(gemeente Aa en Hunze)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de oostflank van de Hondsrug als dochternederzetting van Anloo. Gieten wordt voor het eerst vermeld in 1302. Het dorp kwam tot ontwikkeling aan de weg van Groningen naar Coevorden op de splitsing naar Assen en had oorspronkelijk drie bebouwingskernen: rond de grote rechthoekige kerkbrink, langs de weg naar Assen en bij het Westerend. Aan de westzijde lagen twee essen en aan de oostzijde grenst Gieten aan het langgerekte esdorp Bonnen. Hier bevond zich van 1642 tot de sloop in 1768 de havezate Entinge óf Huis te Bonnen. Aan de zuidzijde van Gieten werd in 1905 de spoorlijn Assen-Stadskanaal aangelegd (opgeheven in 1968). Nabij het station was de Exportslachterij Udema (1904) gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog is de noordes volgebouwd en is aan de zuidoostzijde het uitbreidingsplan Boddeveld tot stand gekomen.

De Herv. kerk (Brink 8), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een forse

Gieten, Woonhuis Brink 11

ongelede toren met ingesnoerde naaldspits. De kerk is voor het eerst genoemd in 1302 en is in 1626 zwaar beschadigd, waarna de kerk werd herbouwd. De 17de-eeuwse toren is in 1804 naar plannen van H. Winters beklampt en verhoogd. In 1864 is de toren herbouwd en bij een restauratie in 1975 is deze opnieuw beklampt. In de toren hangen een door Wolter Schonenborch gegoten klok (1520) en een klok uit 1565. Het huidige schip met aangebouwde consistorie dateert uit 1849.

Tot de inventaris behoren een preekstoel (circa 1630), een offerblok (1681), twee herenbanken (18de eeuw; geschonken in 1837) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1894). Verder bevat de kerk een zerk voor ds. Johannes Kniphuisen († 1677) en een rouwbord voor Nicolaas Harm van Echten baron van Dongen († 1742).

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Brink 17 is een dwars eenlaagspand in eclectische vormen met in het midden een rond gesloten, hoger opgaand middendeel met ingang. Het werd in 1896 gebouwd als gemeentehuis annex burgemeesterswoning en in 1920 aan de achterzijde uitgebreid met onder meer twee cachotten. Het pand werd in 1976 door de gemeente afgestoten. In 1969 kocht men villa Beukenhof (Brink 18) aan als huisvesting voor het gemeentehuis. Deze zakelijk-expressionistische villa was gebouwd in 1932 voor G. Udema. Er volgden uitbreidingen in 1972, naar plannen van J.D. Nieman en S.F. Steeneken, en in 1989.

Woonhuizen. Het gepleisterde woonhuis Brink 2 (circa 1885) is een

[p. 127]

goed voorbeeld van een middenganghuis. Het rechter deel van het vergelijkbare dwarse huis Brink 20 (circa 1900) heeft een winkelpui. Jugendstil-achtige decoraties hebben de rond 1905 gebouwde herenhuizen Brink 19 en Brink 21. Asserstraat 8 is een gedeeltelijk gepleisterde dokterswoning met jugendstil-invloeden, gebouwd rond 1915 en uitgebreid in 1937. Vergelijkbaar is de in 1921 gebouwde villa Brink 11. In zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerd is de villa Julianalaan 1 (circa 1930). Kenmerkend is vooral het krachtig horizontaal vorm gegeven balkon boven een overdekt terras. Vergelijkbaar, maar met geprononceerd zadeldak, is Eexterweg 26 (circa 1935). Een meer traditionalistische vormgeving hebben het blokvormige huis Brink 25 (circa 1930) en Asserstraat 7 (circa 1935), een variant op het middengangshuis.

Boerderijen. Aan de rand van het terrein van de voormalige havezate Entinge ligt de kleine hallenhuisboerderij Klein Hilbingshof (De Bonne 2). Deze in de kern uit 1604 stammende boerderij met achterbaander is in 1959-'60 gerestaureerd. De grotere hallenhuisboerderij Veenhof 3 stamt uit 1722 en heeft een lang voorhuis met ingang aan de langszijde. Jongere voorbeelden van dit type, maar dan met wolfdak en ingangsomlijsting, zijn Asserstraat 10 (1870), Asserstraat 5 (circa 1880) en Bonnen 11 (circa 1890). De fraai gelegen krimpenboerderij Veenhof 5 (1874) heeft een neoclassicistische ingangsomlijsting. Andere voorbeelden van krimpenboerderijen, maar dan met neorenaissance-details, zijn: Bonnen 38 (circa 1905), Achter 't Hout 28 en 30 (beide circa 1915).

De windmolen ‘Hazewind’ (bij Naweg 4) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen met een hoge gemetselde onderbouw. Deze molen is in 1833 gebouwd voor B.L. Homan. De laatste restauratie heeft in 1965 plaatsgevonden.

De Alg. begraafplaats (Oude Groningseweg ong.) is rond 1830 gesticht. Interessante graftekens zijn de 19de-eeuwse rij grafstenen voor de familie Buting, de ronde obelisk met festoenen op postament voor ds. F.H. Heerspink († 1843) en de omhekte marmeren medaillonzerk voor J. Nijenhuis († 1864).