Monumenten in Nederland. Drenthe

Gasselternijveen
(gemeente Aa en Hunze)

Gasselternijveen, Herv. kerk (1979)

Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in de 17de eeuw en sinds 1697 kerkelijk zelf-standig. In 1660 kwam het zuidwestelijke deel van de Gasseltervenen in bezit van een veencompagnie opgericht door de heren Struyck, Welveldt en Niekerk. Dezen kregen de verplichting om de Hunze bevaarbaar te maken. Het sindsdien Oostermoerse Vaart genoemde deel van de Hunze werd verbonden met het ten oosten hiervan in 1663 in noordzuidrichting evenwijdig gegraven Gasselternijveense Diep (nu Hoofdstraat). Noordwaarts liep het Diep door het Gasselterboerveen. Ook ontstond een oostwaarts gericht dwarskanaal (Vaart). De Oostermoerse Vaart was na het bezwijken van de stuw in 1832 niet meer bevaarbaar. Al in 1819 was men vanuit het Groningse Stadskanaal begonnen met het graven van de Gasselterboerveenschemond, in 1820 gevolgd door de Gasselternijveenschemond. De laatste werd in 1838 als Catharinawijk doorgetrokken tot Gasselternijveen, waar men bij de samenkomst met het Gasselternijveense Diep een dam legde.

Tot het begin van de 20ste eeuw was Gasselternijveen een belangrijke schippersnederzetting. In 1905 kreeg het dorp aan de noordzijde een station aan de spoorlijn Assen/Emmen-Stadskanaal (opgeheven in 1968). Na enige verdichting van de bebouwing nabij het station, werd vooral na de Tweede Wereldoorlog eerst een deel van het gebied tussen spoorlijn en vaart volgebouwd en kwam vervolgens een uitbreidingswijk tot stand ten zuiden van de rond 1970 gedempte Vaart. De bebouwing van Gasselternijveenschemond concentreert zich vooral rond twee kernen bij het Eerste en het Tweede Dwarsdiep.

De Herv. kerk (Vaart 5), nu SOW-kerk, is een dwars geplaatste zaalkerk met voorbouw en geveltoren met ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1858-'59. In de in 1879 toegevoegde geveltoren hangt een door L.J. Elsinga & Zn. gegoten

Gasselternijveen, Raadhuis

klok (1858). De in 1982 gerestaureerde kerk bevat een door Van Oeckelen & Zn. gebouwd orgel (1900). Bij de verbouwing van het interieur in 1953 zijn de banken vernieuwd.

De pastorie (Vaart 1) dateert uit 1828 en is in 1908 verbouwd. Het voorm. catechisatielokaal (Vaart 3) is een eenlaags ‘leerkamer’ met rondboogvensters en geschulpte windveren, gebouwd in 1927 en uitgebreid in 1891.

De voorm. Geref. kerk (Hoofdstraat 131) is een recht gesloten zaalkerk met gedeeltelijk gepleisterde voorgevel en een kleine dakruiter. De rond 1906 gebouwde kerk is nu in gebruik als woonhuis.

Het voorm. raadhuis (Vaart 9), een dwars pand met middeningang, werd in 1890-'91 gebouwd als eenlaags raadhuis naar plannen van G. Stel. Bij een verbouwing in 1918, naar plannen van H. de Vries, kreeg het een nieuwe voorgevel met portiek en balkon in ‘Um 1800’-vormen, waarbij voor de details bricornasteentjes zijn gebruikt. In 1975 is het gebouw ingrijpend gewijzigd naar plannen van J.J. Sterenberg.

De openbare lagere school van Gasselternijveenschemond (Tweede Dwarsdiep 8) is een vierklassige gangschool uit 1915 naar plannen van M. de Vries.

Woonhuizen. Van de schippers- of rederswoningen aan de Hoofdstraat zijn slechts weinige bewaard. Het uit 1776 daterende huis In D'Goeree (Hoofdstraat 159-161) is bij een verbouwing in 1980 vrijwel onherkenbaar gewijzigd. Beter bewaard is het schippershuis Hoofdstraat 77-79, een eenlaags

[p. 125]

Gasselternijveen, Woonhuis Hoofdstraat 77-79

diep pand met zadeldak, gebouwd in 1801 voor Warse Tonnis Eeftingh en Gertruud Reiling. De aanbouw is van latere datum. Ook het rond 1850 gebouwde Vaart 23 is een schippershuis.

De meeste huizen in het dorp dateren uit de 20ste eeuw. Opvallend groot is het voor burgemeester J. Adams in 1905 gebouwde herenhuis Hoofdstraat 48 met jugendstil-details. Eenvoudiger herenhuizen uit die tijd zijn Plantsoenstraat 11-13 (1903) en Hoofdstraat 127-129 (1912). De rond 1910 gebouwde huizen Plantsoenstraat 12 en 14 hebben een L-vormige plattegrond met een veranda in de binnenhoek. Uit 1917 dateert de rij krimpenwoningen Vaart 115-129. Voorbeelden van villa's uit circa 1930 zijn: Plantsoenstraat 20, Vaart 85, Hoofdstraat 86 en Noordzijde 103. Zakelijk-expressionistische vormen vertoont het woon- en winkelpand Hoofdstraat 85-87 (circa 1935). Een goed voorbeeld van een traditionalistisch vorm gegeven woonhuis is Burgemeester Van Royenstraat 1 (circa 1940).

Boerderijen. De meeste boerderijen in Gasselternijveen en directe omgeving zijn van het krimpentype. Bij Zuidzijde 28 (circa 1860) zit de ingang opzij, net als bij Gasselterboerveen 30 (circa 1880). De boerderijen Havenkade 50 (circa 1875) en Hoofdstraat 91 (circa 1880) hebben beide aan de voorzijde een sprekende omlijste ingangspartij. Door de fraaie ligging en door de blokbepleistering van het voorhuis is Gasselterboerveen 32 (circa 1880) het mooiste voorbeeld. De boerderij Hoofdstraat 153 (1898) is een simpeler variant van een krimpenboerderij. De boerderij Hoofdstraat 69 (circa 1900) heeft een dwars geplaatst voorhuis. Hoofdstraat 4 is een forse moderne ontginningsboerderij uit circa 1935.

Windmolen ‘De Juffer’ (Hunzelaan 1a) is een ronde stellingmolen met een gemetselde onderbouw en romp en een met riet beklede kap. Deze korenmolen is in 1971 gebouwd met gebruik van stenen en onderdelen van de in 1963 afgebroken molen van Gasseltenijveen uit 1841.

Het voorm. tolhuis (Vaart 135) dateert uit circa 1870 en bestaat uit een lager bouwdeel dat via een krimp overgaat in een rijziger voorhuis.

De coöperatieve aardappelmeelfabriek ‘Oostermoer’ (Baptistenkade 40) werd in 1903 opgericht. De huidige gebouwen van de fabriek, nu onderdeel van Avébé, dateren uit de jaren vijftig en vertonen details van de wederopbouwarchitectuur.

Het gedenkteken (tegenover Hoofdstraat 83) is in 1931 opgericht en bestaat uit een in baksteen uitgevoerde onderbouw en pyloon bekroond door een uurwerk. Oorspronkelijk liep onder het gedenkteken de duiker die het noordelijke en het zuidelijke deel van het Gasselternijveense Diep met elkaar verbond.

Begraafplaatsen. De Oude Alg. begraafplaats (tegenover Hoofdstraat 2) werd rond 1830 gesticht aan het zuideinde van het Gasselternijveense Diep bij een uit 1707 stammende kerk (gesloopt rond 1860). Opvallend zijn de als grafsteen hergebruikte Schellinger stoeppaal en het grafteken voor H.B. Hogenesch († 1866). De rond 1900 gestichte Nieuwe Alg. begraafplaats (bij Vaart 135) heeft onder meer een door J. Kalk vervaardigde rijzige stele voor H. Gommer († 1920) en een omfloerste marmeren obelisk op postament voor D. Bekkering, gemaakt door D. Kalk.