Gasselte
(gemeente Aa en Hunze)
Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op het hoogste punt van de Hondsrug als dochternederzetting van Borger. De kerk wordt voor het eerst vermeld in 1362. Het aan de weg van Groningen naar Coevorden gelegen dorp had aan de oostzijde twee essen en bestond oorspronkelijk uit twee buurtschappen: Lutkenend en de later gebouwde buurtschap Grotenend. De bebouwing heeft te lijden gehad van een grote dorpsbrand in 1830. Aan de noordzijde kreeg Gasselte een station aan de in 1905 aangelegde spoorlijn Assen-Stadskanaal. Met name aan de zuidoostzijde is het dorp na de Tweede Wereldoorlog uitgebreid.
De
Herv. kerk (Dorpsstraat 5), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driezijdig gesloten, wit geschilderde kerk voorzien van een met houten schaliën beklede dakruiter met ingesnoerde spits. Het oudste deel van het muurwerk stamt mogelijk uit de tweede helft van de 13de eeuw en vertoont aan de binnenzijde
Gasselte, Herv. kerk
muraalbogen. Dit wijst op een oorspronkelijke overwelving met romano-gotische koepelgewelven. Mochten de gewelven ooit zijn aangebracht, dan zullen ze in ieder geval rond 1450 al niet meer aanwezig zijn geweest. Toen werd er namelijk een smalle raamnis dwars door een muraalboog gebroken. In 1637 en opnieuw in 1647 heeft men de kerk hersteld. Blijkens een gedenksteen volgde in 1787 een ingrijpende verbouwing naar plannen van A. Meursing. Daarbij kwam ook de huidige dakruiter tot stand, ter vervanging van een vrijstaand klokkenhuis uit 1696. In de dakruiter hangt een door Frerick van Butgen gegoten klok (1603). In 1803 volgde nog een verbouwing en in 1851 werden de buitenmuren gepleisterd. De kerk is in 1957 hersteld en in 1963-'64 gerestaureerd, waarbij de pleisterlaag is vervangen door een witte verflaag.
Het interieur wordt gedekt door een gestukadoord houten tongewelf uit 1851. Tot de inventaris behoren een maniëristische preekstoel (circa 1630), een avondmaalstafel (1680), een houten offerblok met ijzerbeslag (1681), een koperen doopbekken (1696) in een smeedijzeren standaard (circa 1780) en een orgel waarin delen van een door J.C. Scheuer voor de Herv. kerk te Woudsend gebouwd orgel (1840) zijn verwerkt (aangekocht in 1994). In de vloer ligt een sarcofaagdeksel uit de 9de of 10de eeuw, elders staan twee vermoedelijk 13de-eeuwse sarcofaagdeksels en liggen zerken voor Jan Hilbingh († 1709) en de schulte Jan Alingh († 1784).
De pastorie ‘De Weem’ (Lutkenend 2) is een onderkelderd neoclassicistisch middenganghuis, gebouwd in 1844 voor de predikant-landbouwer ds. B. Sanders. In de voortuin staan drie laat-18de-eeuwse tuinbeelden (Mercurius, Venus en Apollo), waarschijnlijk afkomstig uit de Vechtstreek en door schippers geschonken aan de schulte Albert Alingh.
De aula (Dorpsstraat 18) is een eenvoudige zaalkerk uit circa 1920 met fors zadeldak.
De openbare lagere school ‘Meester Kranenborg School’ (Kostvlies 9) is een tweeklassige gangschool met bijbehorende onderwijzerswoning (Kostvlies 11), gebouwd in 1930 naar plannen van B. Aalders.
Woonhuizen. Het wit gepleisterde woonhuis Pomona (Gieterweg 28) dateert uit 1898. Dorpsstraat 7 is een dwars eenlaagspand uit circa 1905, voorzien van een dakkapel met chaletstijl-elementen. De dubbele woning Stationsstraat 1-3 werd rond 1915 gebouwd voor spoorwegbeambten van de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij (NOLS).
Boerderijen. Buiten de directe dorpskern liggen de rond 1800 gebouwde forse hallenhuisboerderijen J.C. Hugeslaan 14 en Esweg 2, beide met ingangsomlijsting. Van kort na de
Auteursrechtelijk beschermd