Monumenten in Nederland. Drenthe

Frederiksoord-Wilhelminaoord
(gemeente Westerveld)

Koloniedorp, gesticht door de Maatschappij van Weldadigheid. In 1818 kocht men het landgoed Westerbeeksloot, dat rond 1614 was ontstaan toen François van Westerbeek toestemming kreeg om een deel van de marke van Vledder te vervenen. Op de tussen 1818 en 1824 door de Maatschappij aangekochte woeste grond in het grensgebied van Drenthe, Friesland en Overijssel vestigde men verschillende kolonies. In

[p. 120]

Frederiksoord-Wilhelminaoord, Centrum van het dorp met het hotel en postkantoor

1818 werd de eerste proefkolonie (‘volksplanting’) gesticht, gevolgd door een tweede kolonie in 1819. Samen kregen zij de naam Frederiksoord, naar de beschermheer van de Maatschappij, prins Frederik. In 1820 kwam op Overijssels grondgebied kolonie III gereed (Willemsoord). De in 1821-'22 ingerichte kolonie IV kreeg de naam Wilhelminaoord. Bij Ommerschans in Overijssel ontstond kolonie V. Vervolgens kwam ten noorden van Wilhelminaoord kolonie VI tot stand langs de Verlengde Nijensleeker Schipsloot nabij de grens met Friesland (‘aan de Vaart’ genoemd). De ten oosten daarvan in 1822 begonnen kolonie VII (Boschoord) bleef onvoltooid.

In totaal bouwde men in deze ‘vrije kolonies’ 400 koloniewoningen. De kolonisten vestigden zich op vrijwillige basis en kregen een stuk land van 2,5 à 3 hectare toegewezen. De zeer planmatig opgezette kolonies kregen het karakter van een langgerekte ontginningnederzetting met verspreide woongemeenschappen. Met name op kruispunten van wegen werden gebouwen met bijzondere voorzieningen opgericht, zoals scholen, werkplaatsen, ambachtelijke bedrijven en bejaardenoorden. Vanaf 1859 voerde de Maatschappij een schaalvergroting en reorganisatie in het landbouwsysteem door. De kleine bedrijfjes werden samengevoegd en in 1864-'65 bouwde men vijf grote boerenhoeven. In 1923 werd Willemsoord verkocht. Grote delen van Frederiksoord en Wilhelminaoord behoren echter nog steeds tot de Maatschappij van Weldadigheid en vormen samen een gebied met een bijzonder karakter.

De Herv. kerk (Kon. Wilhelminalaan 53, Wilhelminaoord) is een driezijdig gesloten neoclassicistische zaalkerk uit 1851 met een gepleisterde voorgevel en een geveltoren met ingesnoerde naaldspits. De kerk bevat een preekstoel uit de bouwtijd en een door H. van der Molen gebouwd orgel (1904). De gepleisterde, deels onderkelderde pastorie (Kon. Wilhelminalaan 51) dateert uit 1913 en heeft een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet.

De R.K. kerk St.-Johannes Apostel en Evangelist (Kon. Wilhelminalaan 48, Wilhelminaoord) is een moderne kerk met lessenaarsdak, aangebouwde pastorie en vrijstaande klokkentoren. De kerk is in 1964-'65 naar plannen van P. Starmans gebouwd ter plaatse van een voorganger uit 1845. Tot de inventaris behoren een tabernakel, expositietroon, reliëfs en een kruisbeeld vervaardigd door de firma Ch. Noyons (1915).

Bejaardencomplexen. Het

[p. 121]

Frederiksoord-Wilhelminaoord, Bejaardencentrum Rustoord II (1978)

voorm. bejaardencomplex Rustoord I (Kon. Wilhelminalaan 30-36, Wilhelminaoord) is een reeks eenlaags woningen in neorenaissance-stijl met twee tot trapgevel opgetrokken risalieten. De linker woningen dateren uit 1893; de drie rechter woningen zijn in 1895 toegevoegd. Het complex kon tot stand komen dankzij een schenking van P.W. Janssen. Het voorm. bejaardencentrum Rustoord II (Kon. Wilhelminalaan 24, Wilhelminaoord) is een tweelaags gepleisterd pand met hoger opgetrokken hoekrisalieten, gebouwd in 1904 met chaletstijl-elementen. Het diende voor de huisvesting van alleenstaande bejaarden.

Scholen. Vanaf de stichting van de kolonies was er aandacht voor het onderwijs. De voorm. openbare lagere school met onderwijzerswoning (Oranjelaan 6, Wilhelminaoord) werd in 1821 gebouwd en in 1873 vernieuwd. Het langgerekte pand met rieten dak is thans gepleisterd. Het onderwijs werd met name bevorderd door een in 1881 door oud-majoor F.H.L. van Swieten aan de Maatschappij gedane schenking, die werd ondergebracht in een fonds ter nagedachtenis aan zijn jong gestorven zoon Gerard Adriaan. In 1884 werd uit dit fonds de oprichting van de Gerard Adriaan van Swieten Tuinbouwschool (Maj. Van Swietenlaan 17, Frederiksoord) gefinancierd. Naar plannen van G.J. Boswinkel kwam een eenlaagspand met één lokaal en een directeurswoning tot stand. In 1888 werd een verdieping toegevoegd en in 1902 en 1937 volgden uitbreidingen aan de achterzijde; de serre aan de rechter zijde is vroeg-20ste-eeuws. In het gebouw, dat tot 1971 als school heeft gefunctioneerd, is nu een klokkenmuseum gevestigd. Vanuit het genoemde fonds werd in 1887 ook de Gerard Adriaan van Swieten Bosbouwschool (Kon. Wilhelminalaan 91, Frederiksoord) opgericht. Dit blokvormige tweelaags pand met directeurswoning en lagere achteraanbouw heeft tot 1902 als school gediend, waarna het tot 1974 het kantoor van de Maatschappij van Weldadigheid heeft gehuisvest.

Het voorm. postkantoor (Maj. Van Swietenlaan 14-16, Frederiksoord) is een tweelaags dwars pand met iets hoger opgetrokken hoekrisaliet en dienstwoning. Het is in 1901 gebouwd naar plannen van C.H. Peters in een sobere variant van de voor zijn werk zo kenmerkende, op de neogotiek geënte vormen.

Westerbeek (Maj. Van Swietenlaan 28, Frederiksoord). Dit wit geschilderde blokvormige landhuis bestaat uit een souterrain en een bel-etage, toegankelijk via een hardstenen trap. In de kern nog 17de-eeuws is het voorste gedeelte, dat oorspronkelijk een eigen zadeldak had. Nadat in 1766 jhr. N. van Heloma eigenaar van het landgoed was geworden, werd aan de achterzijde een evenwijdig bouwdeel met eigen zadeldak toegevoegd. Sinds 1818 behoort het huis tot het bezit van de Maatschappij van Weldadigheid, die het voor diverse functies heeft gebruikt of verhuurd. De twee evenwijdige zadeldaken zijn rond 1935 gewijzigd in een omlopend schilddak. Het huis is, net als het uit 1872 daterende koetshuis, in 1974 gerestaureerd.

Frederiksoord-Wilhelminaoord, Postkantoor

Het hotel ‘Frederiksoord’ (Maj. Van Swietenlaan 20, Frederiksoord), oorspronkelijk een logement, is een langgerekt gepleisterd eenlaagspand met omlijste ingang. De kern van het gebouw dateert uit 1766-'69. Het middendeel heeft rond 1850 een verdieping gekregen. De rechtervleugel werd vóór 1870 gewijzigd tot directeurswoning van de Maatschappij. Dit gedeelte is in 1956 bij het hotel gevoegd.

Koloniewoningen. De koloniewoningen werden tussen 1818 en 1824 gebouwd in vier verschillende types, elk met een woongedeelte en een stalgedeelte. De onderlinge verschillen zitten vooral in de indeling van de woningen en de breedte van het woongedeelte. Bij de oudste types is het stalgedeelte aan één zijde breder dan het woongedeelte en is de stal opgetrokken in hout op een bakstenen voet. Het vierde type is geheel in baksteen uitgevoerd. De woningen werden al vrij snel verbouwd omdat ze niet voldeden aan de eisen van de toenmalige gezondheidszorg. Momenteel zijn de verschillende types moeilijk van elkaar te onderscheiden, al is een aantal koloniewoningen als zodanig herkenbaar bewaard gebleven. Bovendien is met name aan de Kon. Wilhelminalaan de karakteristieke perceelgrootte en de afstand tussen de woningen nog goed herkenbaar. Goede voorbeelden van koloniewoningen zijn Maj. Van Swietenlaan 5, 7, 9 en 35, M.E. van de Meulenweg 5, Van Limburg Stirumweg 2 (alle in Frederiksoord), M.A. van

[p. 122]

Frederiksoord-Wilhelminaoord, Koloniewoning

Naamen van Eemneslaan 6 en 10 (Wilhelminaoord) en Kon. Wilhelminalaan 49, 54, 56, 57, 58, 60, 62, 65, 67, 71, 73, 77, 85 en 88 (Frederiksoord en Wilhelminaoord).

Overige woningen. Waarschijnlijk in de kern nog uit circa 1820 daterend is het gepleisterde eenlaagspand Molenlaan 4 (Frederiksoord) met omlijste ingang. Aanvankelijk waren hier naast een dienstwoning enkele centrale voorzieningen ingericht, zoals een keuken, een magazijn en een spinzaal. Uit circa 1910 dateren de eenlaags huizen Maj. Van Swietenlaan 8 (Frederiksoord), met aanbouw onder lessenaarsdak, en Oranjelaan 4 (Wilhelminaoord), een gepleisterd huis met mansardedak. Het in 1910 als dokterswoning gebouwde, gepleisterde pand Maj. Van Swietenlaan 2 (Frederiksoord) is door R. van der Woerd ontworpen met chaletstijl-elementen. Rond 1915 tot stand gekomen is het woon- en winkelpand Maj. Van Swietenlaan 19 (Wilhelminaoord), een eenlaags dwars huis met hoger opgetrokken middengedeelte. Het rond 1925 gebouwde eenlaagspand Maj. Van Swietenlaan 24 (Frederiksoord) heeft een tot topgevel opgetrokken hoekgedeelte. Uit circa 1935 dateren de villa Maj. Van Swietenlaan 4 (Frederiksoord) en de woningen Burg. Wynoldyweg 4 (Frederiksoord) en Melissa (Burg. Wynoldyweg 6, Frederiksoord), beide met afgewolfd zadeldak.

Boerderijen. Van de grote boerderijen (hoeven) die in de jaren zestig van de 19de eeuw werden gebouwd tijdens de schaalvergroting in het landbouwsysteem van de kolonies zijn geen gave voorbeelden behouden. Bij de Hoeve Prinses Marianne (Kon. Wilhelminalaan 33, Wilhelminaoord) is de hooischuur het enige restant van het oorspronkelijke boerderijconcept uit circa 1865, bestaande uit een langgerekte boerderij met aan twee zijden stallen, in het midden een dorsvloer en aan weerszijden hiervan hooischuren. Na een brand werd die boerderij in 1913 vervangen door de huidige kop-rompboerderij met langsdeel en haaks uitgebouwde koestal. Van de in 1864 opgezette Hoeve Koning Willem III (Kon. Wilhelminalaan 64, Wilhelminaoord) resteren geen gebouwen uit de bouwtijd, maar wel een schuur met langsdeel uit circa 1900 en daarachter een kiemschuur, gebouwd in 1941-'42 voor de Coöperatieve Vereniging Kiemhuis, waarvan de Maatschappij aandeelhouder was. Begin 20ste eeuw werden diverse krimpenboerderijen gebouwd, zoals Maj. Van Swietenlaan 13 (Frederiksoord; circa 1915), M.A. van Naamen van Eemneslaan 2 (Wilhelminaoord; circa 1920) en M.A. van Naamen van Eemneslaan 74 (Frederiksoord; circa 1920), de twee laatste met dwarsdeel en bakhuisje. Andere voorbeelden van moderne boerderijen zijn Kon. Wilhelminalaan 61 (Wilhelminaoord; circa 1928) en Maj. Van Swietenlaan 1 (Frederiksoord; 1929), beide met een dwarsdeel onder een steekkap. De met langsdeel uitgevoerde

Frederiksoord-Wilhelminaoord, Fabriek

moderne kop-rompboerderij Sleekhorst (De Eese 5, Wilhelminaoord) kwam in 1939 tot stand naar ontwerp van B. Haveman.

Het voorm. fabrieksgebouw Kon. Wilhelminalaan 20-22 (Wilhelminaoord) is een fors tweelaags pand met hoekrisalieten, voorzien van schoudergevels. Het werd in 1900 gebouwd als manden- en mattenmakerij annex weverij ter vervanging van een afgebrande voorganger. In de aanbouw aan de achterzijde was een smederij ondergebracht.

De voorm. overslagstation van de NTM-tramlijn Steenwijk-Noordwolde (Kon. Wilhelminalaan 76, Frederiksoord), een langgerekt pand met zadeldak, dateert uit circa 1915.

De Koloniehof (Kon. Wilhelminalaan 87, Frederiksoord) ligt aan de rand van een 18de eeuws sterrenbos, behorend tot het huis Westerbeek, dat door de Maatschappij van Weldadigheid in 1818 werd uitgebreid met een productiebos. Hier staan tevens diverse in hout of baksteen uitgevoerde eenvoudige werkplaatsen en een in originele staat teruggebrachte koloniewoning die sinds 1998 het themapark Frederiksoord, land van Weldadigheid vormen.

De Alg. begraafplaats (Oranjelaan ong., Wilhelminaoord) is gesticht in 1829 toen de Amsterdammer Ph. Bousquet in zijn testament bepaalde dat hij de Maatschappij geld zou schenken als men hem in een van de koloniën wilde begraven. Zijn gedenksteen is niet meer aanwezig. Wel staat er een gietijzeren grafmonument voor mevr. D.E. van Ooster-

[p. 123]

houdt, douairière De Sturler († 1829), bestaande uit een postament met vaas. Andere belangrijke graftekens zijn de marmeren grafsteen voor L.J.L. Ohnis en de zuil op postament voor J. van der Have († 1905).

Boschoord. Deze onvoltooide zevende kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid, gelegen ten noordoosten van Frederiksoord-Wilhelminaoord, stamt uit 1822. In de tweede helft van de 19de eeuw heeft men in deze kolonie voornamelijk bos aangeplant. De voorm. koloniewoningen Jongkindt Conincklaan 5 en 8 dateren uit circa 1825; nr. 5 heeft een van het gangbare type afwijkende uitbouw. De voorm. openbare lagere school (tegenover Schoollaan 1) werd in 1874 gebouwd als een gangschool met twee rug-aan-rug geplaatste lokalen. De tegenovergelegen onderwijzerswoning (Schoollaan 1) dateert uit circa 1890. Aardige boerderijen zijn de hallenhuisboerderij ‘De Werkhorst’ (Werkhorstlaan 12; circa 1915) en de moderne kop-rompboerderij ‘Immer Moed’ (Werkhorstlaan 1-3) uit 1921.