Monumenten in Nederland. Drenthe

De Wijk
(gemeente De Wolden)

Esdorp zonder kerk, ontstaan in de 12de eeuw op een reeks zandopduikingen ten noorden van het Reestdal. In de middeleeuwen lagen hier boerderijen van waaruit ontginningen in noordelijke richting plaatsvonden. Enkele hoeven ontwikkelden zich tot landgoederen (Havixhorst, Dikninge en Voorwijk), andere vormden gezamenlijk kleine buurtschappen, zoals Schiphorst, Havixhorst, Dikninge, De Wijk, Haalweide, Oosterwijk en De Stapel. Mede door de vestiging in 1325 van het benedictijner dubbelklooster Dickninge (gesloopt in 1796) en de gunstige

De Wijk, Openbare lagere school

ligging ontwikkelde de buurtschap De Wijk zich tot een grotere nederzetting. Vanuit De Wijk kerkte men in het nabijgelegen IJhorst (Ov.). De dorpsbebouwing stond vanouds hoofdzakelijk langs de doorgaande Dorpsstraat. Na 1850 kwam een uitloper in noordelijke richting tot stand langs de Molenstraat en na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral in noord- en noordoostelijke richting uitgebreid, in mindere mate in zuidelijke richting.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 74) bestaat uit twee bouwdelen. Het oudste gedeelte is de in 1882 naar ontwerp van S.H. van der Veen tot raadhuis annex veldwachterswoning verbouwde herberg het ‘Roode Hert’. Het linker bouwdeel met topgevel werd in 1910 gebouwd ter vervanging van de afgebrande veldwachterswoning. In 1987-'89 is naar ontwerp van H. Klunder een nieuw raadhuis gebouwd (Dorpsstraat 78).

De voorm. openbare lagere school (Dorpsstraat 57) werd in 1913 gebouwd als een een achtklassige middengangschool met jugendstil- en chaletstijl-elementen. De naastgelegen onderwijzerswoning (Dorpsstraat 55) dateert eveneens uit 1913.

Huis Voorwijk (Dorpsstraat 4) is een landhuis met schilddak en omlijste ingang met Lodewijk XVI-details, gebouwd in 1791-'91 in opdracht van Wijncko Tonckens. Het huis is via gebogen

[p. 94]

De Wijk, Woonhuizen Professor Blinkweg 9-11

muren verbonden met de bouwhuizen op het voorplein.

Huis Dikninge (Schiphorsterweg 42), gelegen nabij de Reest, is een blokvormig neoclassicistisch landhuis met souterrain, omlopend schilddak en ionisch zuilenportiek met fronton. Aan de achterzijde bevindt zich een driezijdige uitbouw en aan de rechterzijde een gietijzeren serre. Het huis werd in 1813 gebouwd voor Reint Hendrik de Vos van Steenwijk op het terrein van het in 1796 gesloopte benedictijner klooster, dat hier vanaf 1325 was gevestigd.

De tuin in Engelse landschapsstijl werd rond 1820 aangelegd. In 1910 voegde L.A. Springer hier een bloementuin aan toe in nieuw architectonische tuinstijl. Op het terrein staan een ijskelder met kruisgewelven (mogelijk circa 1820), een houten duifhuis en een dubbele dienstwoning (Schiphorsterweg 40), gebouwd rond 1885 in sobere neoclassicistische vormen.

Woonhuizen. Burgemeester Veenhovenplein 1 is een dwars eenlaags huis met een gevelsteen uit 1844. De voorm. dokterswoning Dorpsstraat 43, een gepleisterd tweelaags pand met rechts een langgerekt eenlaags bouwdeel, kreeg zijn huidige vorm bij een verbouwing in 1913. Rond 1915 gebouwd zijn het diepe eenlaagspand Molenstraat 25, de gepleisterde eenlaags villa Commissieweg 29 en de voorm. burgemeesterswoning Dorpsstraat 80, met een tot dakkapel verhoogd middenrisaliet. Uit 1925 dateren Julianaweg 16, het woon- en winkelpand Dorpsstraat 36 - beide met mansardedak - en de serie twee-onder-één-kap-woningen Julianaweg 3-17. Het woon- en winkelpand Professor Blinkweg 18 is in 1926 gebouwd. Zakelijk-expressionistische vormen vertoont het dubbele woonhuis Professor Blinkweg 9-11 uit 1936.

Windmolen ‘De Wieker Meule’ (Dorpsstraat 65) is een achtkantige stellingmolen met een bakstenen onderbouw en een met riet gedekte romp en kap. Rond de onderbouw is een houten schuur met rieten zadeldak opgetrokken. Deze uit 1829 daterende korenmolen is in 1978 gerestaureerd.

Boerderijen. In De Wijk en de directe omgeving staat een flink aantal hallenhuisboerderijen. Een mogelijk 18de-eeuwse kern hebben de boerderijen Haalweide (Haalweidigerweg 12), Professor Blinkweg 5 en Commissieweg 22. Een tweelaags herenhuisachtig dwars voorhuis met omlijste ingang bezit Commissieweg 9 (circa 1840). Het bedrijfsgedeelte is uitgevoerd met twee dwarsdelen. Een omlijste ingang en een bakstenen dakkapel kenmerken het voorhuis van Dorpsstraat 5 (circa 1880). De boerderijen Dorpsstraat 29 (circa 1890), Dorpsstraat 27 (circa 1900) en Dorpsstraat 82 (circa 1900) hebben een ingezwenkte lijstgevel. Van een dwars voorhuis voorzien zijn de hallenhuisboerderijen Commissieweg 8 (circa 1885), met langsdeel, Commissieweg 25 (circa 1900) en Commissieweg 27 (circa 1900); de laatste met twee dwarsdelen en een rond

De Wijk, Boerderij Commissieweg 17-19

1925 toegevoegde ouderwoning. Het dwarse voorhuis van de boerderij Commissieweg 7 (1905) vertoont eclectische vormen, dat van Commissieweg 17-19 (1909) bezit jugendstil-vormen en een torenvormig middenrisaliet met portaal. Rond 1910 gebouwd zijn Molenstraat 12, Dorpsstraat 106-108, met aangebouwde houten schuur, en Commissieweg 21, voorzien van een dwars voorhuis met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet. Een moderne hallenhuisboerderij met langsdeel en een tweelaags voorhuis met omlijste ingang is Commissieweg 31 (circa 1920). De moderne kop-romp-boerderij De Haalweide (Commissieweg 11) dateert uit circa 1925.

Interessante hallenboerderijen bevinden zich ook richting het buurtschap Schiphorst ten westen van De Wijk. Boerderij De Schiphorst (Schiphorsterweg 14) is voorzien van een topgevel met de jaartalankers ‘1714’ en vier kleine ovale lichtopeningen. Het schuurgedeelte met langsdeel is lager en heeft een aangebouwde houten bijschuur. De boerderijen hebben hier vaak een monumentaal karakter, zoals het vroeg-19de-eeuwse complex Schiphorsterweg 12, met een zuilenportiek bij het voorhuis en diverse (aangebouwde) schuren, waarvan één met het jaartal 1809. Uit circa 1850 dateert de boerderij Staphorsterweg 2 met aangebouwde houten schuur. Het bedrijfsgedeelte van Schiphorsterweg 5-7 dateert uit 1903 maar heeft een oudere, aangebouwde houten schuur. Het in 1914 opgetrokken villa-achtige

[p. 95]

dubbele voorhuis, mogelijk naar ontwerp van G. Otten, vertoont chaletstijl- en jugendstil-details. De boerderij Schiphorsterweg 31 (circa 1905) bezit een dwars voorhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet. In opdracht van J.H. baron De Vos van Steenwijk kwam in 1907 de boerderij Lindenhorst (Schiphorsterweg 15) tot stand naar een ontwerp met jugendstil-elementen van G. Otten. De boerderij heeft een tweelaags dwars voorhuis en een aangebouwde arbeiderswoning.

Verder liggen er diverse interessante boerderijen ten oosten van De Wijk, voorbij het buurtschap Haalweide en bij het buurtschap De Stapel. Het blokvormige tweelaagspand Commissieweg 40 met omlijste ingang is het restant van een boerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw, waarvan het bedrijfgedeelte is gesloopt. Voorbeelden van hallenhuisboerderijen uit de tweede helft van die eeuw zijn Stapelerweg 21 (circa 1860), met aangebouwde houten bijschuur en ouderwoning, Stapelerweg 61 (circa 1880), Nieuwenhof (Stapelerweg 8; circa 1880), met gepleisterde voorgevel, Stapelerweg 63 (circa 1885), met twee dwarsdelen en een ingezwenkte lijstgevel, en Stapelerweg 23 (circa 1890). Stapelerweg 12 is een rond 1890 gebouwd daglonershuisje met aan één zijde een kort houten stalgedeelte. Een dwars voorhuis hebben de hallenhuisboerderijen Stapelerweg 5 (circa 1900), met ouderwoning, Stapelerweg 10 (circa 1900) en Stapelerweg 3 (1925). Uit het begin van de 20ste eeuw dateren verder enkele hallenhuisboerderijen met villa-achtig voorhuis, zoals Stapelerweg 55 (1911) en Leijenweg 10 (circa 1915). Expressionistische details vertoont de boerderij Veelust (Commissieweg 42) (1931). Tegenover de moderne kop-rompboerderij Stapelerweg 22 staat het in dezelfde vormgeving uitgevoerde woonhuis Stapelerweg 45 (beide circa 1935).

De Havixhorst (Schiphorsterweg 34). Deze voorm. havezate, gelegen op een omgracht terrein ten westen van De Wijk, is een blokvormig huis met omlopend schilddak. De Havixhorst wordt voor het eerst in 1371 vermeld en was vanaf 1658 in het bezit van de familie De

De Wijk, De Havixhorst (1986)

Vos van Steenwijk. Nadat het huis in 1736 was afgebrand, kreeg de havezate in 1753 in opdracht van Jan Arent Godert de Vos van Steenwijk de huidige vorm; het jaartal staat op de voorgevel aangegeven. Op het in Lodewijk XV-stijl uitgevoerde pronkrisaliet zijn de wapens van Jan Arend Godert de Vos van Steenwijk en zijn echtgenote Geertruid Agnes van Isselmuiden aangebracht. Na de aankoop in 1981 door de Stichting Het Drentse Landschap is het huis in 1989 gerestaureerd.

Op het voorplein, binnen de gracht, staan twee in opzet mogelijk 17de-eeuwse bouwhuizen die via rondlopende muren met het hoofdgebouw zijn verbonden. Aan het linker bouwhuis (Schiphorsterweg 36) is in 2000 een aanbouw in de vorm van een hallenhuisschuur toegevoegd. Binnen de gracht staat verder in de voorm. kruidentuin een rond 1870 opgerichte plantenkas met rondboogspanten en gietijzeren zuiltjes. Het toegangshek dateert uit circa 1755. Aan het begin van de oprijlaan staat de voorm. tuinmanswoning (Schiphorsterweg 32) uit circa 1885.

Tolhuizen. Het voorm. tolhuis annex keuterij Staphorsterweg 1, gelegen aan de Reest ten zuidwesten van De Wijk, is een eenlaagspand uit circa 1860 met krimp, overstekend zadeldak en een gepotdekseld bedrijfsgedeelte. Bij de woning staat een houten tolhek. Ten westen van De Wijk ligt het voorm. tolhuisje Schiphorsterweg 1 uit circa 1870.

Rogat (gemeente Meppel). Dit gehucht ten noordwesten van De Wijk, nabij een sluis in de Hoogeveensche Vaart, kwam in de tweede helft van de 19de eeuw tot ontwikkeling, vooral na de bouw van de eerste zuivelfabriek van Drenthe in 1889 (inmiddels gesloopt). Interessante hallenhuisboerderijen zijn Kuipersdijkje 4 uit 1792, met een deels onderkelderd woongedeelte en een zij- en een hoekbaander, en de met een dwars voorhuis uitgevoerde boerderijen Hessenweg 22 (circa 1905) en Rogat 3 (1909). Karakteristieke eenlaags woonhuizen zijn Hessenweg 2-12 (circa 1910) en Hessenweg 1 (1911), de laatste met een naar voren uitgebouwd en hoger opgetrokken hoekgedeelte en jugendstil-details.

De Wijk, Tolhuisje Staphorsterweg 1 (1980)

[p. 96]

Rond 1915 gebouwd is café ‘'t Rogat’ (Rogat 5-7), een deels onderkelderd dwars eenlaagspand met schilddak. Noordwijk. Gehucht ten noorden van De Wijk aan de Hoogeveensche Vaart. Het deels onderkelderde eenlaags armenhuis ‘Noordwijck’ (Noordwijkerweg 5) werd in 1866 gebouwd en heeft tot 1959 als zodanig gefunctioneerd. Interessante hallenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn de in 1909 opgetrokken ‘Hendrika Hoeve’ (Noorderkanaalweg 1) en de boerderij Schoonveldeweg 12 (circa 1910), voorzien van een dwars voorhuis met eclectische ingangsomlijsting. Het middenganghuis Schoonveldeweg 10 met schilddak en bakstenen dakkapel is rond 1915 gebouwd. Uit dezelfde tijd is de klapbrug met vakwerkliggers over de oude loop van de Hoogeveensche Vaart (Noorderkanaalweg bij de Hooijerssteeg).