Monumenten in Nederland. Drenthe

Beilen
(gemeente Midden-Drenthe)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden nabij de Berkelstroom. Het aan de weg van Meppel naar Groningen gelegen kerkdorp ontwikkelde zich tot hoofdplaats van het gelijknamige dingspel. Door een grote brand in 1820 verloor Beilen een belangrijk deel van het oorspronkelijk agrarische karakter. Veel boerderijen werden niet weer opgebouwd, maar werden herbouwd als woonhuizen en bedrijfsgebouwen. Na het midden van de 19de eeuw heeft Beilen een meer regionale centrumfunctie gekregen. De in 1921 in Huize WAM ingerichte psychiatrische inrichting Beileroord is uitgebreid tot een groot modern complex, gelegen tussen de oude dorpskern en de spoorlijn ten oosten van het dorp. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp met name aan de oost- en zuidzijde uitgebreid.

De Herv. kerk (Prins Bernhardstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Stephanus, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor, een schip met versneden steunberen en een toren van vier geledingen met traptoren en ingesnoerde spits. De kerk wordt voor het eerst vermeld in 1139. De huidige gotische kerk kwam eind 14de, begin 15de eeuw (koor) tot stand. De toren wordt stilistisch gerekend tot de zogenaamde Drentse torenfamilie van Johan die Werckmeyster. In de toren hangt een in 1883 door A.H. van Bergen hergoten klok. Na een brand in 1607, waarbij het gebouw op de muren na werd verwoest, volgde herstel. De kerk is gerestaureerd in 1937-'38 en in 1990, respectievelijk onder leiding van J. Boelens en S. Deinum. Aan de zuidzijde van het schip bevindt zich een moderne achtzijdige consistorie. Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf (schip) en stenen kruisribgewelven (koor). Tot de inventaris behoren een orgel, gebouwd in het

[p. 81]

Beilen, Herv. kerk (1990)

Beilen, Herv. kerk, orgel (1990)

eerste kwart van de 19de eeuw door P. van Oeckelen voor de Broerkerk in Groningen (1840 overgebracht), en een preekstoel uit 1938.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Hekstraat 40) werd in 1835 gebouwd als Geref. kerk en ingrijpend verbouwd in 1883 en nogmaals in 1923 onder leiding van J.M. Hardenveld. Na de aankoop in 1956 door de nieuw gevormde rooms-katholieke parochie heeft men in 1959 de oorspronkelijke zaalkerk aan de achterzijde uitgebreid met een dwarsschip, koor en kleine vijfzijdige apsis. De voorm. pastorie (Hekstraat 36) is een tweelaags pand uit 1901 met gemetseld fries en dakkapel met trapgevel.

Het kerkgebouw van de Nederlandse Protestanten Bond (Weijerdstraat 9) is een sober neogotisch gebouw op T-vormig grondplan, gebouwd in 1902 naar plannen van H. de Jonge. Aan de achterzijde bevindt zich een lagere aanbouw, oorspronkelijk bestemd als catechisatielokaal.

De Geref. kerk (De Vos van Steenwijkstraat 26c) is een wederopbouwkerk uit 1957, gebouwd naar plannen van H. Eldering. De dwars geplaatste, zeszijdige zaalkerk heeft een breed voorportaal met steekkappen, grote glas-in-lood-ramen en een klokkentorentje op de nok. Bij de kerk staat een vrijstaande klokkenstoel.

Woonhuizen. Het neoclassicistische middenganghuis Kruisstraat 6 is gebouwd rond 1875 en is vermoedelijk rond 1890 vergroot. De dakkapel aan de voorzijde, met hoekpilasters en fronton, dateert uit 1910. Rond 1890 gebouwd zijn de eenvoudige eenlaagspanden Hekstraat 25-27, het forse pand Bisschopstraat 5 - met eclectische detaillering, blokbepleistering en een afgeschuinde en hoger opgetrokken hoekpartij - en het dubbele woonhuis De Paltz 1-3 met klokgevels.

Het herenhuis Huize WAM (Prins Hendrikstraat 2) is in 1917 gebouwd naar plannen van H. de Jonge voor burgemeester H. de Jong van Beek en Donk en genoemd naar diens dochtertje Willemina Adriana Maria. Na aankoop in 1921 door de Stichting Beileroord heeft het gediend als psychiatrische inrichting en later als woonhuis voor artsen en als directiegebouw van de zich uitbreidende

[p. 82]

Beilen, Kantoor Waterschap ‘De Oude Vaart’

inrichting. In 1994 kwam het huis weer in particulier bezit. Het voorm. woonen winkelpand Weijerdstraat 1-3 dateert uit 1922 en heeft een samengesteld dak met topgevels en een winkelingang in de gevelhoek. De villa Prins Bernardstraat 3 (circa 1925) vertoont expressionistische elementen en bezit een houten erker over twee bouwlagen. Julianastraat 28 (circa 1930) is een woon- en winkelpand in expressionistische vormen, samengesteld uit een tweelaags gebogen bouwdeel met plat dak tussen twee hoekvolumes met zadeldak.

Het voorm. hotel ‘Koopman’ (De Paltz 7) is een sober neoclassicistisch pand uit circa 1870, uitgebreid rond 1925. Het is thans in gebruik als zalencentrum.

Het kantoor ‘Waterschap De Oude Vaart’ (Schoolstraat 6) is rond 1935 gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen.

De voorm. Coöperatieve Landbouwbank (De Paltz 21) is gebouwd in 1956 en bestaat uit een tweelaags (kantoor)gedeelte met plat dak en daarachter een fabrieksgebouw met zadeldak, hoger opgetrokken, gepleisterde middenpartij en een laadperron met luifel.

Boerderijen. In het buitengebied van Beilen liggen langs het Linthorst Homankanaal verschillende karakteristieke ontginningsboerderijen uit circa 1925. Goede voorbeelden zijn De Wijde blik (Kanaalweg 17) en Wei voor Hei (Kanaalweg 21). Rond Beilen bevindt zich een aantal kleinere esnederzettingen met een voornamelijk agrarische bebouwing. In Klatering, ten oosten van Beilen, staat de tot woonhuis verbouwde

Beilen, Windmolen Makkum 40

hallenhuisboerderij Klatering 12 uit circa 1790, met rieten dak en aangebouwde houten bijschuur. Rond 1860 gebouwd is de boerderij Klatering 14, eveneens met rieten dak en met een vrijstaande, met riet gedekte schuur. Karakteristieke boerderijen in Ter Horst, gelegen ten zuiden van Beilen, zijn de rond 1870 gebouwde hallenhuisboerderijen Ter Horst 7 en Ter Horst 10. Beide zijn uitgevoerd met een dwarsdeel, een zijbaander en een deels met riet gedekt, afgewolfd zadeldak.

De windmolen Makkum 40, gelegen ten zuidoosten van Beilen in de esnederzetting Makkum, is een achtkantige grondzeiler op gemetselde veldmuren, voorzien van een met riet beklede romp en kap. De molen is in 1906 herbouwd door L. Reinds als opvolger van de laatste standerdmolen in Drenthe en stond oorspronkelijk als poldermolen in De Groeve (gemeente Zuidlaren). De molen is nu als korenmolen in gebruik en is in 1998 gerestaureerd.