Monumenten in Nederland. Drenthe

Anloo
(gemeente Aa en Hunze)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de westflank van de Hondsrug. De kerk van het dorp wordt voor het eerst in 1139 vermeld. Anloo ontwikkelde zich tot de hoofdplaats van het dingspel Oostermoer. De essen bevonden zich aan de noord- en de zuidzijde van het dorp. Er zijn nog twee brinken: de fraaie, nagenoeg rechthoekige, kerkbrink met aan de oostzijde de verhoogd gelegen kerk en de langwerpige brink aan de Brinkstraat, die is ontstaan uit de oprijlaan van de havezate Elentsborg, die in 1838 is afgebroken. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de noordzijde enigszins uitgebreid. Anloo is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkbrink 3), oorspronkelijk gewijd aan St. Magnus, is een forse eenbeukige kerk met een langgerekt,

[p. 62]

Anloo, Herv. kerk, plattegrond

driezijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van drie geledingen. Het tufstenen schip met muren in kistwerk en een eenvoudige romaanse gevelgeleding kwam rond 1100 tot stand ter vervanging van een houten kerk, die meerdere keren was herbouwd. De bovenzone van het muurwerk heeft brede, rondbogige spaarvelden met daarin kleine romaanse vensters. Boven de romaanse ingang aan de noordzijde bevindt zich een 12de-eeuws zandstenen sarcofaagdeksel met biddende mannenfiguur. Begin 14de eeuw verving men de romaanse apsis door een vroeg-gotisch koor. Waarschijnlijk zijn in dezelfde tijd de muren van het schip in baksteen verhoogd. De

Anloo, Herv. kerk

grotendeels in baksteen uitgevoerde toren bevat mogelijk nog een kern uit circa 1100. De huidige vorm ontstond midden 12de eeuw, waarschijnlijk in twee fasen. In de toren hangt een door Jan Albert de Grave en Nicolaus Muller gegoten klok (1732). Het spitsje op de zadeldaktoren stamt oorspronkelijk uit 1757, de trapgevels zijn in 1893-'94 aangebracht. De kerk werd in 1615 hersteld en bij een reparatie in 1859 bepleisterd. Naar plannen van G. Feenstra heeft men in 1936-'37 het koor ontpleisterd en gerestaureerd, waarbij smalle rondboogvensters zijn aangebracht. In 1941-'44 volgde de restauratie van schip en toren naar plannen van G. Feenstra, J. Boelens en H.B. van Broekhuizen.

Het kerkinterieur wordt gedekt door koepelvormige kruisribgewelven (koor) en een houten tongewelf (schip), oorspronkelijk uit 1719 en bij de restauratie in 1941-'44 iets rijziger herbouwd. De scheidingswand tussen koor en schip dateert uit circa 1860. De kerk bevat voor Drenthe unieke muurschilderingen. Op de noordmuur zijn episoden uit het leven van Maria afgebeeld (circa 1300) en op het fries boven de triomfboog zijn restanten zichtbaar van apostelfiguren (15de eeuw) en een later aangebrachte grotere figuur. Uit het begin van de 17de eeuw stammen geschilderde cartouches met bijbelteksten. Tot de inventaris behoren enkele opmerkelijke 12de-eeuwse, in gele zandsteen uitgevoerde sarcofaagdeksels; één met ingegroefde versiering, een fragment van een tweede deksel, een afgesleten deksel van rode zandsteen en een in 1599 als grafzerk voor Roedolf Wolters hergebruikte altaarsteen. Andere interessante grafzerken zijn die voor Cornelia Rembertina Maria Ellents-Van Iddekinge († 1712) en Wolter Henrick Ellents († 1724) en die voor W.R. Grevijlink († 1806). Van de vroegere preekstoel zijn een laat-17de-eeuwse koperen lichtarm en een zandloperhouder hergebruikt. Verder bevat de kerk een offerblok met ijzerbeslag (1716) en twee 18de-eeuwse herenbanken in Lodewijk XIV-stijl van de familie Ellents - de ene voorzien van het alliantiewapen Ellents-Jullens, de andere van een overhuiving met vazen. Het orgel werd in 1718-'19 gebouwd door Rudolf Garrels en Johannes Radeker in opdracht van Anna Geertruid Sichterman, weduwe van Coenraad Ellents. Na een brand tijdens de restauratie in 1995 is het pijpwerk grotendeels verloren gegaan.

De grafstenen op het kerkhof zijn rond 1820 verwijderd. Aan de overzijde van de kerkbrink werd rond 1890 de eclectische pastorie (Kerkbrink 6) gebouwd, in 1902 gevolgd door de sobere kosterswoning (Kerkbrink 1) bij de kerk. Beide zijn middenganghuizen met een hoger opgaand middendeel.

Het voorm. armenhuis (Lunsenhof 2-4) is een met riet gedekt, langgerekt eenlaagspand uit circa 1850 met daarin enkele kleine woningen en een schuurgedeelte.

Boerderijen. Een mogelijk 17de-eeuwse oorsprong heeft de hallenhuisboerderij Homanshof (Lunsenhof 20), bestaande uit een langgerekt voorhuis en

[p. 63]

Anloo, Alg. begraafplaats, graftekens C.E. en M.M.J.J. Kniphorst

een bedrijfsgedeelte met onderschoer. Vergelijkbaar zijn de boerderijen Annerweg 2, mogelijk eveneens van 17de- of 18de-eeuwse oorsprong, en Kerkbrink 12 (1768). De hallenhuisboerderij Brinkstraat 5 heeft een gepleisterd voorhuis met daarin een dubbele woning. De boerderij heeft waarschijnlijk enige tijd als schultenhuis dienst gedaan. In de neuten van de toegangsdeur in de langszijde staat de datering ‘1733’; de kopse gevel heeft de jaartalankers ‘1818’. Het bedrijfsgedeelte is rond 1900 herbouwd. De gepleisterde boerderij Esweg 1, een hallenhuisboerderij met dwarsdeel, dateert in opzet uit circa 1870. De rond 1900 gebouwde boerderij Kerkbrink 4 heeft eveneens een dwarsdeel.

De Alg. begraafplaats (Bosweg ong.) werd in het midden van de 19de eeuw gesticht. Opvallend zijn de door D. Kalk vervaardigde rijke marmeren graftekens voor C.E. Kniphorst († 1901), met omfloerste gebroken zuil, en mw. M.M.J.J. Kniphorst († 1902) met biddende engel.

Terborgh (Gasterenseweg 1). Deze ten westen van Anloo gelegen recreatiewoning is rond 1925 voor de familie Everts gebouwd naar een ontwerp in expressionistische stijl van J. van Houten. Het met riet gedekte huis heeft een hoger opgaand middendeel en een verhoogd terras. Uit dezelfde tijd dateren de garage en de dienstwoning (Gasterenseweg 3). Ten zuidoosten hiervan ligt het in 1922-'30 aangeplante landgoed Terborgh, waar de familie Everts in 1954 naar plannen van G. Bootsman het Pinetum Ter Borgh liet aanleggen (uitgebreid in 1993) met vierhonderd verschillende coniferen.

Hunebed. Ten zuidoosten van Anloo in het Evertsbos nabij het Pinetum Ter Borgh bevindt zich het hunebed D11, dat bestaat uit tien draag- en vier dekstenen. Van de ingangspartij resteert één poortsteen. In 1878 zijn eerste onderzoekingen gedaan. Het hunebed is in 1952 gerestaureerd. In de nabijheid bevindt zich een tumulus-vormige grafheuvel.

Gasteren. Dit esdorp ten westen van Anloo is ontstaan in de middeleeuwen. De langgerekte vorm van het tussen twee essen gelegen dorp wordt bepaald door de weg van Anloo naar Assen, waarlangs drie brinken liggen. Boerderijen. De hallenhuisboerderij ‘Roelof Gerardus Jantiena Hoeve’ (Oosteinde 1) is gedateerd ‘1798’ en heeft een voorhuis met roedenvensters en een bedrijfsgedeelte met middenlangsdeel. De boerderij Westeinde 11 (circa 1850) is hiervan een kleinere variant. Voorbeelden van ontginningsboerderijen van het krimpentype zijn Brink 12 (1890) en Oosteinde 8 (circa 1905). Ten noorden van het dorp in 't Voorste Veen, nabij de weg Gasteren-Oudemolen, ligt het hunebed D10, dat bestaat uit zeven draag- en twee dekstenen. De eerste beschrijving van dit hunebed dateert van 1694. Het werd in 1869, 1878, 1952 en in 1996 gerestaureerd.