Monumenten in Nederland. Drenthe

[p. 33]

Materiaal en constructie

Inleiding

Behalve door uiterlijke kenmerken als stijl en verhoudingen en de functie wordt elk gebouw bepaald door elementen van meer bouwtechnische aard als de gebruikte materialen en constructies. Van deze bouwsubstantie is achter de direct zichtbare buitenkant van een historisch gebouw vaak meer bewaard gebleven dan men over het algemeen aanneemt: muren, balklagen, kappen en kelders die inzicht geven in de vaak complexe bouwgeschiedenis. Deze bouwkundige structuur belichaamt een versteende geschiedenis, een bouwkundig archief in weer en wind, waar ondanks latere verbouwing nog veel aan afgelezen kan worden, maar dat zelden al zijn geheimen prijs zal geven. In dit hoofdstuk zal kort gekeken worden naar enkele belangrijke technische aspecten bij de bouw van vooral kerken en woonhuizen. Hierbij komen zowel vroege als ook meer recente ontwikkelingen aan bod.

Stapelbouw en skeletbouw

Het eigen gewicht van een constructie resulteert in verticale krachten die naar de fundering afgevoerd moeten worden. De twee belangrijkste constructieprincipes, stapelbouw en skeletbouw, doen dit elk op hun eigen wijze. Zoals de naam al zegt, worden bij de stapelbouw materialen op elkaar gestapeld en gaat het om een gelijkmatige krachtenafdracht waarin drukkrachten een hoofdrol spelen. Stapelbouw is een kenmerk van de romaanse architectuur. De gebruikte rondboogopeningen kunnen niet te breed zijn, omdat anders de druk van de bovengelegen muurdelen te groot zou worden.

Geconcentreerde krachtenafdracht is het principe achter de skeletbouw. De door het eigen gewicht veroorzaakte verticale krachten worden op regelmatige afstanden geconcentreerd via pijlers. Het tussenliggende vak wordt travee genoemd. Belangrijk is het onderscheid dat zo ontstaat tussen scheidende en dragende constructiedelen. Voor de gotische architectuur is dit van wezenlijk belang. De krachten van de gewelven worden via de gewelfribben op onderliggende pijlers afgedragen waardoor in de muren grote openingen aangebracht kunnen worden.

In een constructie met bogen of gewelven komen behalve verticale ook horizontale krachten voor, de zogeheten spatkrachten. Om ervoor te zorgen dat gewelven en bogen niet door hun eigen gewicht uit elkaar worden gedrukt, zijn tegenkrachten nodig. Bij gebouwen dienen steunberen als drukschoren aan de buitenzijde. Daarnaast kunnen spatkrachten ook inwendig worden opgenomen door houten trekbalken of smeedijzeren trekankers. Beide materialen kunnen goed trekkrachten opnemen. Natuuren baksteen kunnen dat niet.

Houtconstructies zijn vanouds opgebouwd volgens de principes van de skeletbouw, waarbij de houten balken zowel druk- als trekkrachten op kunnen nemen. De dakbedekking wordt gedragen door een kapconstructie die de krachten op geconcentreerde wijze afdraagt. De oudste kapconstructies bestaan uit een groot aantal sporenparen, waarvan de sporen op één of meer plaatsen gekoppeld zijn door haanhouten. In Drenthe zijn enkele zuivere sporenkappen uit de 13de eeuw bewaard gebleven, waaronder die van de kerk van Zweeloo met oorspronkelijk per sporenpaar drie boven elkaar geplaatste haanhouten (de onderste haanhouten zijn in 1929-'30 verwijderd). In de kerken te Peize en Norg zijn de beide haanhouten per sporenpaar met elkaar verbonden door een tot in de nok doorgaande stijl of makelaar. In Norg zijn de onderste hanebalken tevens afgeschoord op de sporen.

In het midden van de 14de eeuw ontstonden de eerste jukkenkappen, waarbij het gewicht op geconcentreerde wijze wordt afgeleid naar op regelmatige traveemaat dwars geplaatste jukken. Door het bevestigen van een korbeel tussen jukbeen en juk(dek)balk ontstaat aan beide zijden van het juk een onvervormbare driehoek die voor de dwarsstabiliteit zorgt. Voor de stabiliteit in de lengterichting brengt men haaks daarop windschoren aan. De sporen worden opgevangen door langsbalken, de zogeheten wormen of flieringen. De hierop gelegen vloer heet dan ook vliering. Om de constructie nog meer stabiliteit te geven, liep het houtskelet doorgaans door tot de ondergelegen verdieping. Het bestond daar uit een moerbalk met aan beide uiteinden sleutelstukken, gedragen door muurstijlen en versterkt door korbelen (korbeelstellen). De moerbalken lagen te ver van elkaar om direct een vloer te dragen en daarom bracht men eerst haaks op

[p. 34]

Kapconstructie van het koor van de Herv. kerk te Nijeveen in de situatie net voor de restauratie in 1976, waarbij het houten tongewelf is gereconstrueerd tegen de als gewelfribben dienende gebogen en geprofileerde jukbenen en korbelen (1976)

Doorsnede van de in 1780-'88 gebouwde Herv. kerk te Smilde

de moerbalken kinderbalken aan en daarop de vloer. Een constructie van moer- en kinderbalken wordt een samengestelde balklaag genoemd. Door het relatief kleine aantal middeleeuwse kerken en oudere woonhuizen komen dergelijke oude kap- en vloerconstructies in Drenthe weinig voor. Bovendien zijn de oude kappen gewoonlijk bij restauraties vernieuwd, zoals de 15de-eeuwse kap van de kerk te Dwingelo. Het best bewaard is de kap van de kerk te Nijeveen uit 1477. Tegen de jukken is een houten spitstongewelf angebracht. Ter plaatse van het schip heeft de kap een ondersteunende constructie met gebinten, waarvan de stijlen vrij in de kerkruimte staan (vergelijkbaar met de kerk van Paaslo, Ov). De kerk te Kolderveen heeft een jukkenkap uit het tweede kwart van de 16de eeuw en de kerk te Ruinen heeft een 17de-eeuwse kap. Mogelijk bevinden zich in de woonhuizen Hoofdstraat 50, Kruisstraat 12 en 15 te Meppel en Friesestraat 9 (1631) te Coevorden nog samengestelde balklagen. In de loop van de 16de eeuw worden de kappen eenvoudiger uitgevoerd en verschijnen er constructies met zowel flieringen als gordingen (langsbalken die licht zijn gekanteld). De achtkantige centraalbouw van de kerk in Smilde (1780-'88) en de hierop gebaseerde kerk te Veenhuizen (1825-'26) bevatten goede voorbeelden van jongere kapconstructies in Drenthe.

Begin 19de eeuw ontstaan schenkel- of Philibertspanten - houten boogspanten samengesteld uit korte planken.

[p. 35]

Gaandeweg winnen de gordingen het van de flieringen als ondersteuning van de sporen. Dit is het geval bij het eind 19de eeuw veel gebruikte ‘verbeterde Hollandse spant’, waarbij de op de borstwering rustende en tot in de nok lopende kapbenen de gordingen dragen. Deze kapbenen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund door schuin geplaatste kreupele stijlen.

De kapconstructies in woonhuizen worden bepaald door jukken met schuin geplaatste jukbenen; boerderijen hebben gebinten met verticaal geplaatste stijlen. Men spreekt van een ankerbalkgebint wanneer de dekbalk van het gebint aan de uiteinden lange pennen heeft, die door de gebintstijlen heen worden gestoken en die met toognagels zijn geborgd. Bij een dekbalkgebint zijn de gebintstijlen aan de bovenkant van pennen voorzien, waarop met corresponderende gaten een overstekende dekbalk wordt gelegd. De oudere Drentse hallenhuisboerderijen hebben ankerbalkgebinten, de meeste krimpenboerderijen en moderne ontginningsboerderijen zijn voorzien van dekbalkgebinten.

Structuur

Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat uit woonhuizen, die alle in de loop van de tijd een eigen ontwikkeling hebben doorgemaakt. Het zou te ver voeren om hier op de ontwikkeling van het woonhuis in te gaan. De onderstaande beschrijving van het woonhuis beperkt zich tot een bespreking van enkele principes. Karakteristiek voor ons land zijn de panden op een smalle en langwerpige plattegrond met hoog opgaande daken. De breedte werd bepaald door de maximale lengte van de verkrijgbare balken, die van bouwmuur tot bouwmuur gelegd werden; doorgaans een afstand van zes tot acht meter. Daken dienden alleen om het onderliggende huis water- en winddicht te houden. Een behoorlijke dakhelling is nodig om te voorkomen dat regenwater of stuifsneeuw de onbeschoten kap in waait.

Afhankelijk van de plaatsing van het huis ten opzichte van de straat spreekt men over diepe of dwarse huizen. Wanneer de nokrichting haaks op de straat staat en het pand met zijn kopse gevel naar de straat is gekeerd, spreekt men van diepe huizen; wanneer de nok evenwijdig aan de straat loopt van dwarse huizen. De ingang bevindt zich in het eerste geval in de korte, in het andere geval in de lange gevel. Slechts in Meppel en Coevorden komt een - beperkt - aantal oudere diepe huizen voor. De naast elkaar staande huizen in Meppel hebben overwegend een gemene (gemeenschappelijke) muur. Sommige diepe huizen zijn gescheiden door een osendrop: een ‘watersteeg’ of druipstrook waarlangs het water weg kan lopen, zoals te zien is bij het huis Friesestraat 9 te Coevorden.

In het midden van de 17de eeuw ontstond het vierkante of blokvormige huis, dat uit twee, soms drie, naast elkaar gelegen dwarse of diepe huizen bestaat, maar dat door zijn omgaand schilddak een in beide richtingen gelijkwaardig aanzicht biedt. De havezaten Westrup (Dwingeloo, 1721) en Havixhorst (De Wijk, 1753) zijn hier voorbeelden van.

Buiten de steden is het eenlaags woonhuis bijna standaard, vaak in de vorm van een vrijstaand blokvormig huis met een door kamers geflankeerde middengang en een voorgevel met hoger opgaand middenrisaliet; het middenganghuis. Oudere voorbeelden van belangrijke huizen met een hoger opgaand middenrisaliet zijn het Schultenhuis te Eelde (1654) en de havezate De Klencke (Oosterhesselen, 1760). Karakteristieke voorbeelden van 19de-eeuwse middenganghuizen zijn Dr. Nassaulaan 1 te Assen (1809), Broek 5 te Gieterveen (circa 1840) en Hoofdstraat 52 te Borger (1862). Vanaf circa 1830 verrezen in Assen diverse eenlaags middenganghuizen met een vaak enkele vensterassen brede - maar met een niet tot de nok doorlopende - middenpartij. Vroege voorbeelden hiervan zijn Vaart 48, Brink 38-39 en Vaart 26. Het fronton, toegepast bij de oudere voorbeelden, ontbreekt bij latere varianten, zoals: Vaart 28 (circa 1860), Markt 4-6 (circa 1860) en Dr. Nassaulaan 4 (circa 1870).

Bouwmaterialen

Hout is het oudste en misschien wel belangrijkste historische bouwmateriaal. Bij middeleeuwse gebouwen en oudere boerderijen paste men doorgaans eikenhout toe. Omdat de inlandse voorraden snel uitgeput waren geraakt, moest het hout worden ingevoerd. Het kwam vooral uit Westfalen. Eiken kon men krom laten groeien, zodat het hout als gekromde jukbenen of korbelen kon worden toegepast. Vanaf het eind van de 16de eeuw ging men over van het schaars geworden eikenhout op grenenhout uit Scandinavië en de Baltische staten.

Natuursteen die als bouwmateriaal geschikt is, komt in Drenthe niet voor, met uitzondering van de zwerfkeien die hier achterbleven na de IJstijd, waaruit ook de hunebedden bestaan. Op enkele plekken zijn deze granieten zwerfkeien als bouwmateriaal verwerkt. De toren van de kerk in Borger is op onbehakte granietkeien gefundeerd. De onderbouw van de toren in Emmen is opgebouwd uit behakte zwerfkeien. Het recht gesloten koor van de kerk in Odoorn is het beste voorbeeld van een gebouw waarin zwerfkeien zijn verwerkt. Ter plaatse van de voegen tussen de behakte zwerfkeien zijn nog de restanten van de boorgaten zichtbaar die gebruikt werden bij het kloven van de stenen. Vermoedelijk heeft men bij de bouw van dit koor materiaal van enkele hunebedden in de omgeving gebruikt.

Voor de bouw van de romaanse kerken verwerkte men in

[p. 36]

Het koor van de Herv. kerk te Odoorn is opgebouwd met gekantrechte granieten zwerfkeien. Van de bij het kloven van de stenen aangebrachte boorgaten zijn bij de voegen nog sporen zichtbaar

de 11de en 12de eeuw tufsteen. Deze lichtbruin-beige gekleurde steen van vulkanische oorsprong werd via de Rijn en Zuiderzee uit de Eifel aangevoerd. Het mooiste voorbeeld in Drenthe is de kerk van Anloo, waarvan de muren van het tufstenen schip (circa 1100) bestaan uit twee in verband gemetselde muren met daartussen vulwerk (kistwerk). Andere voorbeelden zijn het 12de-eeuwse schip van de kerk te Vries en het tufsteenwerk van de kerken te Ruinen, Diever en Eelde.

Op enkele plaatsen komen 12de-eeuwse sarcofaagdeksels in rode Bremer zandsteen voor, zoals te Anloo en Ruinen. De belangrijkste natuursteensoort in de bouw was de Bentheimer zandsteen, die net over de grens bij Twente in Bentheim en Gildehaus werd gewonnen en in eerste instantie (12de-13de eeuw) gebruikt werd voor het maken van doopvonten. Voorbeelden daarvan zijn te vinden in de kerken van Vries, Peize, Roden, Rolde, Emmen, Zweeloo en Sleen. Vooral in de 16de en 17de eeuw werd de Bentheimer zandsteen veel toegepast voor decoratieve bouwonderdelen, zoals de klauwstukken van de gevel van Friesestraat 9 te Coevorden en het zandstenen poortje van het weeshuis te Coevorden. Opvallend is dat enkele boerderijen in het zuidoosten van Drenthe een achterbaander hebben met een zandstenen omlijsting. Dit is onder meer het geval bij de boerderijen Europaweg 12 te Schoonebeek (1834), Weijerswold 8 te Weijerswold (1851) en Europaweg 30 te Vlieghuis (1870).

De uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige hardsteen, uitstekend geschikt voor het maken van traptreden, vensterdorpels en stoeppalen, werd vanaf het begin van de 16de eeuw in Drenthe gebruikt.

Hoewel de Romeinen baksteen kenden en ook in onze streken toepasten, duurde het tot in de 12de eeuw voordat er weer steen werd gebakken. In Denemarken was vermoedelijk al vanaf 1160 baksteen in gebruik. Vanuit de kleirijke streken van Denemarken en Noord-Duitsland kwam de benodigde kennis naar ons land, waarbij de cisterciënzers een belangrijke rol hebben gespeeld. De oudste bakstenen, in Nederland vermoedelijk kort na 1200 geïntroduceerd, hebben een groot formaat en worden kloostermoppen genoemd. Vanaf de 13de eeuw werden de bakstenen geleidelijk kleiner. Uit bronnen is bekend dat de abdij van Aduard (Gr.) in 1264 baksteen leverde voor de kerk van Zuidlaren. Ook andere kerken in Noord-Drenthe betrokken hun baksteen uit de kleigebieden in Friesland en Groningen. De baksteen voor het klooster Mariënkamp te Assen kwam eveneens uit Groningen. Voor de meeste kerken zal de baksteen gebakken zijn in veldovens in de buurt van de bouwplaats. Leem in de buurt van Erm werd in de eerste helft van de 15de eeuw in een veldoven gebruikt voor het maken van de 31 centimeter lange bakstenen voor de kerk van het nabijgelegen Sleen. Toch bleef baksteen in Drenthe lange tijd een schaars product, zeker in het klei-arme zuidoosten. Met kokkels en schelpen uit de Waddenzee als grondstof en met turf uit de eigen bodem als brandstof werden in Drenthe diverse kalkbranderijen opgezet voor de productie van metselkalk. Restanten hiervan zijn te vinden langs de Drentsche Hoofdvaart in Meppel en Dieverbrug.

In de late middeleeuwen maakten met riet en stro gedekte daken gaandeweg plaats voor minder brandgevaarlijke daken. Naast daktegels paste men ook dakpannen toe. In het begin bestonden die uit losse onder- en bovenpannen, ook wel monniken en nonnen genoemd. Aan het eind van de 15de eeuw kwam een gegolfde pan in gebruik, die uiteindelijk in de 16de en 17de eeuw bekend werd als de Hollandse pan. Afhankelijk van de wijze van bakken kunnen deze pannen rood of blauw van kleur zijn.

Jongere bouwmaterialen

In het midden van de 19de eeuw raakte de ontwikkeling van (nieuwe) bouwmaterialen in een stroomversnelling en werden mechanisatie, standaardisering en prefabricage sleutelwoorden. Dit leidde tot meer maatvaste en beter gemaakte producten. Ornamenten werden machinaal geproduceerd van cement en terracotta. Bij eclectisch vormgegeven woonhuizen werd vooral terracotta toegepast, zoals bij de villa 't Groote Holt te Assen (1874) en de zeer rijk uitgevoerde herenboerderij Dijkhuizen 13-15 te Ruinerwold (1892). Ook de Rijks Hogere Burger School te Assen (1867) heeft kuifvormige vensterbekroningen in terracotta. Opmerkelijk zijn de eclectische

[p. 37]

Het dak van het rond 1900 gebouwde voorhuis van de boerderij Haakswold 12-14 te Ruinerwold is gedekt met de op leien gelijkende Lucas IJsbrandspannen

prefab pilasterkapitelen van het huis Zuideropgaande 2 te Hollandscheveld (circa 1870). Moderner van vorm zijn de door W.C. Brouwer gemaakte terracotta gevelsculpturen aan het Wilhelminaziekenhuis te Assen (1930).

Ook de productie van baksteen maakte een sterke ontwikkeling door. De ontwikkeling van de ringoven moderniseerde vanaf 1870 het bakproces. Het mengen en vormen van klei werd gemechaniseerd, waarbij vanaf 1880 de strengpers in gebruik kwam. In het klei-arme Drenthe werden slechts bij Hoogeveen twee steenfabrieken geëxploiteerd. De grootste, de firma ‘Jansen & Boogerd’ te Noordscheschut, kreeg in 1875 een stoommachine. Omstreeks 1895 kon ook in Nederland de gladde verblendsteen worden gemaakt. Voorbeelden van toepassingen zijn het in gele verblendsteen opgetrokken kantongerecht te Hoogeveen (1900) en de villa Veenhoopsweg 24 te Smilde (circa 1910). Een variant is de in 1905 door de Dierense steenfabrikant J.M. van de Loo geïntroduceerde bricorna-steen. Deze ‘bri(que) orna(ta)’ was voorzien van patroonschilderwerk in kleiverf. Het meest opmerkelijke voorbeeld is de boogvulling boven de ingang van de Geref. kerk te Nieuw-Weerdinge (1907), waar alle varianten en kleuren in een mozaïek zijn verwerkt. Andere voorbeelden zijn te vinden aan de voorgevel van het huis Dijkhuizen 17 te Ruinerwold (1909) en het raadhuis te Gasselternijveen (1918). De slijterij Brinkstraat 22 te Hoogeveen (1912) valt op door zijn rijke tegeltableaus en groen geglazuurde pilasters. Tableaus van sectieltegels (waarbij de vorm van de tegel de afbeelding helpt vormen), vervaardigd in 1903-'04 door de firma J. Thooft & Labouchère, zijn te vinden aan de voormalige stations te Rolde, Valthe, Exloo en Weerdinge.

De toepassing van de stempelpers voor het vormen van pannen - rond 1870 - zorgde ervoor dat ook de dakpan maatvaster werd en een betere sluiting kreeg. Al snel

Opmerkelijk mozaïekwerk in bricorna-stenen boven de ingang van de Geref. kerk te Nieuw-Weerdinge uit 1907

kwamen er diverse nieuwe soorten op de markt, waaronder de verbeterde Hollandse pan, maar ook de kruispan, de muldenpan en de ‘tuile du nord’. Zo heeft de vroeg-20ste-eeuwse boerderij M.A.V. Naamen van Eemneslaan 2 te Wilhelminaoord muldenpannen. Het meest opmerkelijk is de in Makkum geproduceerde Lucas IJsbrandspan, die zijn naam ontleent aan de firma die de pannen maakte. Deze pan doet in vorm en kleur aan een lei denken. Voorbeelden van panden met dergelijke dakpannen zijn de woonhuizen Haakswold 12-14 en Dijkhuizen 107, beiden te Ruinerwold (circa 1900), en het huis Verl. Hoogeveensche Vaart 94-96 te Zwinderen (1912). Een variant op de Lucas IJsbrandspan is de in Achlum (Fr.) gemaakte Draisma de Vriespan. Deze is in Drenthe te vinden op de boerderij Heirweg 4 te Westenesch (1895). Bijzonder zijn ook de ruitvormige, geribde platte pannen van de firma Helder & Co. te Dokkum, die zijn toegepast bij het douanegebouw te Coevorden (1891-'92).

Kalkzandsteen - dat rond 1900 beschikbaar kwam - werd in Drenthe gemaakt in de in 1904 door P.R. Roelfsema opgerichte kalkzandsteenfabriek Albino te Hoogersmilde. Naast de bekende witte soort produceerde men ook een

[p. 38]

Bepalend voor het uiterlijk van het douanegebouw te Coevorden (1891-'92) is de dakbedekking met ruitvormige Helderse pannen

rode kalkzandsteen, zoals toegepast bij het woonhuis Tramweg 71 te Smilde (circa 1905).

Vanaf 1825 werd veel zink gebruikt, zowel voor ornamenten als voor het bedekken van daken. De eclectische herenboerderij Dijkhuizen 13-15 te Ruinerwold (1892) heeft in zink uitgevoerde ‘oeil-de-boeufs’.

Gietijzer, dat vanaf 1825 in Nederland werd toegepast, ontwikkelde zich tot een belangrijk bouwmateriaal. In eerste instantie werd het veel gebruikt bij grafmonumenten. Hierbij nam de Deventer ijzergieterij Nering Bögel een belangrijke positie in. Zo werd het gietijzeren hek met doodsymbolen van de Noorderbegraafplaats te Assen (1859) door Nering Bögel gegoten. In 1865 stichtte R. Hunse de Asser IJzergieterij. Deze fabriek, die tot 1895 functioneerde, leverde vooral gietijzeren graftekens. Het meest opvallend zijn twee grafmonumenten op de Asser Noorderbegraafplaats uit 1872 en 1881. Vooral die voor H.A.M. Brumsteede († 1881) heeft een uniek neogotisch gietijzeren baldakijn (dat gedeeltelijk is bewaard). Ook produceerde men diverse gietijzeren zerken, zoals te zien is op de begraafplaatsen te Borger, Norg, Veenhuizen en Wilhelminaoord. In de gevel van Villa Flora te Nieuw-Buinen staat een uit 1877 daterend gietijzeren beeld van Flora, godin van de lente.

Door nabewerking werd het brosse gietijzer verwerkt tot gewalst ijzer. Dit was taaier en kon bovendien trekkrachten opnemen, zodat er bruggen en kapconstructies mee gebouwd konden worden. Het werd onder meer toegepast bij het station te Meppel (1868), waar het luifeldak wordt ondersteund door een rij gietijzeren kolommen met consoles. Ook de Statenzaal van het provinciehuis te Assen heeft een kapconstructie met zowel ijzeren trekals drukstaven.

Vanaf 1900 nam de kwaliteit van het gewalste ijzer zozeer toe, dat men aan het materiaal een eigen naam gaf: staal.

Een rijk in gietijzer uitgevoerd grafmonument met - gedeeltelijk verdwenen - baldakijn (circa 1881) op de Noorderbegraafplaats te Assen

Men bouwde volledig stalen spanten, waarvan alle onderdelen door middel van klinknagels met elkaar werden verbonden. Interessante voorbeelden zijn de parapluspanten van de perronoverkapping van het station te Assen (circa 1920) en de ophaalbrug over het kanaal Buinen-Schoonoord te Westdorp (circa 1927).

Kort na 1900 ontstonden de eerste gewapend-betonconstructies, waarin wapeningsstaal was verwerkt om de trekkrachten op te nemen. Vanaf 1907 paste men - vanwege de hoge brandveiligheid - vooral bij fabrieksgebouwen en pakhuizen constructies in gewapend beton toe. Een voorbeeld hiervan is het pakhuis Vaart 58 te Assen, met een constructie van gewapend beton uit 1915-'16 naar plannen van Y.D. Havermans. Hier werd de buitenzijde nog wel met baksteen bekleed. Vooral voor functionalistische gebouwen werd ervoor gekozen om het gewapend beton niet te verstoppen achter een bakstenen bekleding, maar om deze in het zicht te laten. Voorbeelden hiervan zijn het paviljoen ‘De Bloemert’ te Midlaren (circa 1935) en het huis Elsburger Onland te Paterswolde (1937).

Vooral na de Tweede Wereldoorlog nam de betonskeletbouw een grote vlucht. Opmerkelijke voorbeelden zijn onder meer de watertoren te Assen (1960) en de luchtwacht-uitkijktorens bij Echten en Schoonebeek (circa 1953).