Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Workum (Warkum)
(gemeente Nijefurd)

Stad, ontstaan vóór het jaar 1000. In het gebied lagen toen enkele terpnederzettingen, zoals Algeraburen en Kerkeburen. In 1297 wordt Workum voor het eerst vermeld als Woldericham of Waltercome. Na de dijkaanleg (Alde Dyk) vanaf de 10de eeuw kwam deze nederzetting in de 14de eeuw tot ontwikkeling langs de Wymerts, die de verbinding vormde tussen de Zuiderzee en Bolsward (via het rond 1875 drooggemaakte Workumermeer). De nederzetting kreeg vermoedelijk rond 1350 stadsrechten. Daarna ontwikkelde Workum zich tot handelsstad, overslaghaven en zeevaartcentrum.

In de 15de eeuw was er tussen de oude terpen Kerkeburen en Algeraburen een langgerekte bebouwing ontstaan aan weerszijden van de Wymerts en was er

[p. 322]

Workum, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of St.-Gertrudiskerk (zie p. 322)
2	Doopsgez. kerk (p. 323)
3	Bapt.kerk Beth El (p. 323)
4	R.K. St.-Werenfriduskerk (p. 323)
5	Geref. kerk (p. 323)
6	kerk Noard 66 (p. 323)
7	Stadsburgerweeshuis (p. 323)
8	Stadhuis (p. 323)
9	Waag (p. 324)
10	R.K. St. Ludgerusschool (p. 324)
11	herberg De Zwaan (p. 325)
12	scheepstimmerwerf De Hoop (p. 325)
13	Fabriekskantoor (p. 325)
14	Zuivelfabriek (p. 325)
15	Isr. begraafplaats (p. 325)

bebouwing langs de haaks daarop aansluitende Dwarsnoard. In 1515 en 1523 had de stad te leiden van oorlogsgeweld. Daarna werd aan de zuidzijde een haven gegraven en in 1658 heeft men de zeesluis vernieuwd. Ingrijpend was de demping van de Wymerts in 1875, waardoor de in elkaars verlengde liggende straten Sùd en Noard zijn ontstaan. De Dwarsnoard werd in 1930 gedempt. Bepalend voor de huidige structuur zijn nog de haaks aansluitende opvaarten (Buorfeart, Yskebuorenfeart) en de evenwijdig aan de voormalige Wymerts lopende buitengrachten; aan de oostzijde de Djippe Dolte en aan de westzijde de Drûge Dolte. Na de Tweede Wereldoorlog is

Workum, Herv. kerk, plattegrond

Workum aan de zuidoostzijde uitgebreid en is aan de zuidwestzijde een jachthaven aangelegd. Workum is een beschermd stadsgezicht.

De (Herv.) Grote of St.-Gertrudiskerk (Merk 5) [1] is een forse driebeukige hallenkerk met transept, vierzijdig gesloten koor en een vrijstaande toren van twee geledingen met tentdak en open koepeltje. De laat-gotische kerk kwam in enkele fasen tot stand. Als eerste fase verrees rond 1480 het koor dat toen nog onderdeel uitmaakte van een eenbeukige voorganger, eind 15de eeuw gevolgd door het transept. Kort voor 1515 maakte men een begin met de bouw van het driebeukige schip. Na het oorlogsgeweld van 1523 werden koor, transept en zijbeuken verhoogd en

[p. 323]

in 1524(d) van een nieuwe kap voorzien. Het westelijke deel van het schip bleef echter onvoltooid en werd in 1615 aan de westzijde dichtgezet; tegen de westgevel werden later nog enkele lage aanbouwen geplaatst. Bij de bouw van het schip heeft men het koor en transept verhoogd. De eveneens onvoltooide toren ontstond eind 15de eeuw, werd rond 1524 verhoogd en kreeg in 1613 de huidige bekroning. In de toren hangen een door Hendrik Wegewaert gegoten klok (1616) en een klok van Gerhardt Schimmel (1699). Tegen de zuidgevel van het koor bouwde men in het eerste kwart van de 16de eeuw een tweelaags sacristie, die in de 17de eeuw als Latijnse school fungeerde. Bij de restauratie van de kerk in 1939-'51, onder leiding van J. de Meijer, is onder meer de sacristie ingrijpend gerestaureerd. De toren is in 1975, onder leiding van G.M. van Manen en J. Zwart, en in 1999 gerestaureerd.

Het kerkinterieur wordt gedekt door houten tongewelven. Tot de inventaris behoren delen van een door Claes Thiebbes vervaardigd koorhek (1569), acht beschilderde gildebaren uit de periode 1693-1806 (waarvan één afkomstig uit Hindeloopen), een rijk gesneden preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (1718), vervaardigd door Gerbrand van der Haven aan wie ook de in dezelfde stijl uitgevoerde overhuifde herenbank (1718) wordt toegeschreven. Het in 1697 door Jan Harmensz. Camp (Jan Harmens van Berlicum) gebouwde orgel heeft de oorspronkelijke orgelkast met snijwerk van Jan Freercks; het instrument is in 1980 door de firma Flentrop vernieuwd met behoud van enkele oude onderdelen. Verder bevat de kerk onder meer veel grafzerken (oudste uit 1523), rouwborden voor burgemeester Isaak Merijn van Adius († 1719) en diens vrouw Engelbertina Barbera van Unckel († 1719) en een in 1911 opgericht epitaaf voor Wybo Hayoszoon Tuijnhout († 1715). Het kalkstenen doopvont (1943) is vervaardigd door Tj. Visser. Op het omringende kerkhof bevindt zich onder meer het graf van de ondernemer J.M.A. Sinkel († 1832). De pastorie (Alde Wei 3) dateert uit circa 1940 en vertoont zakelijk-expressionistische invloeden.

De Doopsgez. kerk (Noard 102) [2] is een sobere, nagenoeg vierkante,

Workum, Doopsgez. kerk, plattegrond

schuurkerk uit 1695. Aan de achterzijde verrees rond 1880 een aanbouw. De kerk is in 1956-'57 gerestaureerd. Het interieur heeft aan drie zijden dubbele galerijen op pilaren met dorische kapitelen. De kerk bevat een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1912). De aangebouwde kosterswoning, een diep eenlaagspand voorzien van een klokgevel met fronton, stamt uit circa 1780.

De Baptistenkerk Beth El (Sud 52) [3] is een wit geschilderde zaalkerk met middenrisaliet, gebouwd rond 1870.

De R.K. St.-Werenfriduskerk (Noard 175) [4] is een driebeukige pseudobasilikale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze neogotische kerk werd in 1876-'77 gebouwd naar ontwerp van A. Tepe ter vervanging van een voorganger uit 1770. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren de door O. de Boer vervaardigde preekstoel, kruiswegstaties en een communiebank (alle uit 1851), het door atelier Mengelberg in neogotische stijl geleverde hoofdaltaar (1877) en zijaltaren (1883) en het door P.J. Adema gebouwde orgel (1884).

Op het kerkhof achter de kerk staat een laat-19de-eeuws neogotisch gietijzeren grafmonument met beelden van St. Bernardus en St. Cecilia onder een baldakijn. Dit monument is opgericht voor B. Fluitman en S. Fluitman-Ydema, weldoeners van de kerk, en is vervaardigd door ijzergieterij A. Aerschot. De in 1877 gebouwde neogotische pastorie (Noard 173) is eveneens ontworpen door Tepe. Bij de kerk staat de gietijzeren dorpspomp (circa 1875).

De Geref. kerk (Noard 75) [5] is een zaalkerk uit 1887 met open koepeltorentje. De kerk is in 1920 met een dwarsarm uitgebreid.

De zaalkerk (Noard 66) [6] met rondboogportiek dateert uit 1908. Het voorm. stadsburgerweeshuis (Noard 44) [7], gesticht in 1655, is in zijn huidige vorm een onderkelderd middenganghuis uit 1868 met verhoogd middenrisaliet en omlijst portiek. Het pand heeft een jongere achteraanbouw. Aan weerszijden staan hardstenen poortjes, elk met aan de bovenzijde een voluut met mogelijk 18de-eeuwse aanzetkrul.

Het stadhuis (Merk 1) [8] is een drielaags diep pand met een toegangstrap met bordes. De kern van het raadhuis is 15de-eeuws. Het huidige uiterlijk ontstond bij een verbouwing en ommetseling in 1725-'27 naar ontwerp van Simon Galtema. Het zandstenen beeldhouwwerk in Lodewijk XIV-vormen in de pronkrisaliet en boven de vensters is van Willem Leliënberg. De ingangspartij vertoont elementen in Lodewijk XVI-stijl en dateert uit circa 1780. Bij de restauratie van het gebouw in 1953 kreeg het bordes de huidige vorm. Het naastgelegen, lagere diepe pand met maniëristische trapgevel, het zogeheten ‘Friese Huisje’, werd in 1620 aan het raadhuis toegevoegd. Beide gebouwen bevatten - deels van elders afkomstige - 18de-eeuwse interieuronderdelen, zoals een

[p. 324]

Workum, Stadhuis

lambrisering en deuren (1725), vermoedelijk gesneden door Gerbrand van der Haven, drie schouwen in Lodewijk XV-stijl (circa 1765) en een laat-18de-eeuwse beschilderde wandbespanning met landschapstaferelen. In de raadzaal bevinden zich een beschilderd goudleerbehang (1773) en een rijk bewerkt stucplafond met allegorische voorstellingen (1773), uitgevoerd door Jan Baptist Singer. Voor het stadhuis staat de gietijzeren dorpspomp (circa 1875). De waag (Merk 4) [9] is een maniëristisch gebouw met schilddak en Vlaamse gevels. Tegen één zijde staat een galerij met lessenaarsdak op dorische zuilen. De waag werd in 1650 gebouwd door timmerman

Workum, Waag (1993)

Jentje Jouckes en metselaar Tjepke Piebes. In de westgevel zit een steen met het gemeentewapen.

De voorm. R.K. St.-Ludgerusschool (Prysterhoek 1) [10] is een fors, sober gebouw met ingangsportiek, opgetrokken in 1907.

Woonhuizen. Diverse woonhuizen in Workum zijn diepe huizen met een 17de-eeuwse kern. Zo heeft het huis Noard 178 nog de oorspronkelijke 17de-eeuwse indeling met een voorhuis en een binnenkamer met daarnaast de gang naar de achterkamer. Uitwendig zijn vooral 17de-eeuwse trapgevels bewaard gebleven met diverse variaties in de decoraties. Voorbeelden van trapgevels met toppilaster en natuurstenen lijsten, blokken en decoratieve kopjes zijn te vinden bij de huizen Noard 109, Noard 103 (met sierankers) en het tweelaags huis Noard 51 (1624). Trapgevels voorzien van een fries met siermetselwerk hebben Dwarsnoard 72 (met sierankers), Súd 54 (met siermetselwerk in de boogtrommels) en Noard 172. Eenvoudiger 17de-eeuwse trapgevels zijn te vinden bij Noard 42, Sud 79 en Súd 14. Het diepe eenlaagspand Dwarsnoard 44 heeft een topgevel met twee van siermetselwerk voorziene friezen. Het in 1663 gebouwde diepe huis Noard 5 bezit een rijk bewerkte trapgevel in laat-maniëristische vormen. De gevel heeft beneden corintische pilasters met festoenen in de verdiepte schachten en daarboven twee soortgelijke boven elkaar geplaatste pilasterstellingen

Workum, Woonhuis Noard 51

met een versimpeld corintisch kapiteel. Het huis, dat lange tijd als koetshuis in gebruik was, is in 1985 gerestaureerd.

De huizen Dwarsnoard 49 (1762) en Súd 88 (1769) hebben nog een trapgevel met toppilaster op een kopje. In Workum zijn diverse 18de-eeuwse klokgevels behouden gebleven. Een goed voorbeeld van een klokgevel met beeldhouwwerk en aanzetkrullen in Lodewijk XIV-stijl heeft Súd 111 (1731), waar de bekroning is voorzien van een alliantiewapen. Verder heeft de gevel een neoclassicistische ingangsomlijsting (circa 1860) en laat-19de-eeuws venster in de top. Vergelijkbare eenlaagspanden met gedecoreerde klokgevels zijn Noard 118 (1737), met omlijste ingang, Súd 145 (1751), Súd 114 (1765), met vroeg-20ste-eeuwse pui, Súd 33 (1765) in Lodewijk XV-vormen en het gepleisterde pand Noard 19 (1773). Eenvoudiger klokgevels hebben Dwarsnoard 46 (1762), met omlijste ingang, en Dwarsnoard 53 (1786). Een fronton als bekroning hebben de klokgevels van Merk 18 (1780; herbouwd in 1952), met omlijste ingang, en Algeraburren 3 (tweede helft 18de eeuw). Een laat-18de-eeuwse lijstgevel heeft het tweelaags Dwarsnoard 69. Lijstgevels met een ingangsomlijsting uit de tweede helft van die eeuw hebben het tweelaags diepe huis Noard 3, het diepe eenlaagspand Súd 78 en het dwarse eenlaags huis Noard 180, voorzien van een dakkapel. Uit de 18de eeuw dateren verder mogelijk de vier wit geschilderde diaconiewoningen Skil 8-11 onder doorlopend zadeldak en - in opzet - de later samengevoegde wit geschilderde vissers-

[p. 325]

huisjes Séburch 14 met op het erf twee kleine bijgebouwen (taanhokken). Het gepleisterde diepe eenlaagspand Noard 94 heeft achter de 19de-eeuwse gevel een oudere kern. Inwendig bevinden zich uit de 17de eeuw consoles met engelenkopjes die een boog dragen en uit de 18de eeuw twee schouwen en een bedstedenwand.

Het uit circa 1820 daterende gepleisterde dwarse huis Súd 13-15 heeft een terug liggende middenpartij voorzien van houten zuilen met ionische kapitelen en een houten fronton met empire-decoratie. Lijstgevels uit de eerste helft van de 19de eeuw hebben het hoekpand Merk 26, Súd 141 en het huis Merk 28 met ingangsomlijsting en een kroonlijst met grote consoles. Rond 1820 is het gepleisterde Súd 144 gebouwd waarvan het tweelaags gedeelte wordt afgesloten door een fronton. Rond 1870 gebouwd of gewijzigd zijn het eenlaagspand Noard 165 - met betegelde keuken - en het tweelaags huis Noard 3, beide voorzien van een ingangsomlijsting en een dakkapel met fronton. Het middenganghuis Trekwei 6, met portiek en dakkapel, is circa 1870 opgetrokken. Een mansardedak hebben de rond 1890 gebouwde diepe eenlaagshuizen Noard 169-171 met portiek; het naastgelegen koetshuis Noard 167 dateert uit dezelfde tijd. Voorbeelden van lijstgevels uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn te vinden bij Noard 1, Noard 16, Noard 93 (circa 1870) en het huis Merk 25 (circa 1880), dat op de verdieping eclectische vensteromlijstingen heeft.

Neorenaissance-vormen vertonen de met portiek en bakstenen dakkapel uitgevoerde eenlaags huizen Súd 149 (circa 1890) en Noard 91 (circa 1900), het

Workum, Woonhuis Súd 111

Workum, Woonhuis Súd 149

woon- en winkelpand Noard 7 (circa 1890) en - als laat voorbeeld - het huis Súd 43 (1923) met trapgevel. Het vrijstaande T-vormige huis Begine 67 kwam in 1914 tot stand naar ontwerp van G. Stapensea met één en tweelaags bouwdelen en een uitgebouwde kamer met balkon. Het huis Noard 41 (circa 1910) en het woon- en winkelpand Noard 55 (circa 1915) vertonen jugendstil-elementen. Zakelijk-expressionistische vormen hebben de vrijstaande woonhuizen Brouwersdijk 1 en 3 (beide circa 1925), het door M. van der Meer ontworpen huis Us Wente (Spoardyk 50; 1933) en de brugwachterwoning Begine 39 (circa 1935). Rond 1930 tot stand gekomen zijn de twee-onder-één-kap-woningen Doltewal 8-10, Schoolstraat 26 en Panwurk 6 en 15 en de diepe eenlaagspanden Brouwersdijk 6-10 en 3-5. Het dubbele woonhuis Brouwersdijk 14-16 werd rond 1935 gebouwd, evenals het woon- en winkelpand Merk 22 met zakelijk expressionistische elementen.

Horeca. De voorm. herberg De Zwaan (Dwarsnoard 75) [11] heeft een trapgevel met toppilaster en aan de achterzijde een gevelsteen uit 1744. De aangebouwde voorm. paardenstalling (Trekwei 1) dateert uit circa 1870 en heeft een herplaatste gevelsteen uit 1649. Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateren het restaurant Séburch (Séburch 9), een gepleisterd blokvormig pand, en de eveneens gepleisterde herberg Merk 3, voorheen Hotel De Wijnberg.

De scheepstimmerwerf ‘De Hoop’ (Séburch 5) [12], gelegen direct naast de in oorsprong 17de-eeuwse schutsluis, had in 1693 als eerste eigenaar Juntien Reijnders. Het huidige, in 1976-'77 ingrijpend gerestaureerde, werfcomplex bestaat uit een woonhuis, een timmer- annex pikloods (hellingschuur) en een timmerwerf met dubbele sleephelling. Het deels gepleisterde woonhuis, oorspronkelijk met schippersverblijf op de verdieping, kreeg bij een verbouwing in 1835 de huidige vorm met schilddak en gepotdekselde verdieping. Toen werd ook het tot dan toe als schippersverblijf functionerende houten gebouw verbouwd tot de huidige kleine houten pikloods met driezijdig schilddak. De aangrenzende langgerekte houten timmerloods (of hellingschuur) werd rond 1780 gebouwd en kreeg de huidige vorm bij verbouwingen in 1810 en 1835. Het voorschot aan de waterkant heeft nog het uitneembare systeem van balken, stijlen en deuren ten behoeve van het te water laten van grote schepen. De zijgevels hebben schuifluiken.

Boerderijen. Uit de tweede helft van de 19de eeuw dateren de kop-halsrompboerderij Lange Leane 14, met onderkelderd voorhuis, en de stelpboerderij Súd 154 (1876) met dakkapel. Rond 1935 gebouwd is Trekwei 13, een kop-rompboerderij van het slaktype naar ontwerp van J.E. Wiersma.

Het fabriekskantoor (Nonnestrjitte 1) [13] van de in 1976 gesloopte, uit 1867 daterende, gasfabriek dateert uit circa 1870 en heeft gepleisterde omlijstingen.

De voorm. particuliere zuivelfabriek (Emmabuert 13) [14] is gesticht in 1880 en bestaat uit haakse eenlaags bouwdelen met zadeldak en een schoorsteen.

De Isr. begraafplaats (bij Aldedyk 1-3) [15] is een kleine, ommuurde begraafplaats gesticht rond 1665. De oudste steen dateert uit 1667 en is de oudste Joodse grafsteen die in Friesland bewaard is gebleven.

Poldermolens. In de omgeving van Workum liggen enkele poldermolens. Uit 1770 dateert De Nijlânnermolen (Hylperdijk 3), een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met riet beklede romp en kap. De molen bemaalde voorheen de polder het Workummer Nieuwland en is in 1987 gerestaureerd. Bij de molen staat het gepleisterde molenaarshuis. Ybema's molen (Brouwerdyk 17) is een kleine achtkantige

[p. 326]

It Heidenskip bij Workum, Geref. kerk (1994)

grondzeiler uit 1899 met bakstenen voet, gepotdekselde romp en een met dakleer beklede kap. In 1977 geheel gerestaureerd is de achtkantige grondzeiler De Snip (Heidenskipsterdyk 3), waarvan de romp en kap met riet zijn bekleed. De molen bemaalt het hoge deel van het Workumerveld. De uit 1915 daterende houten paaltjasker (nabij Heidenskipsterdyk 31) met tonmolen is eveneens in 1977 gerestaureerd.

De voorm. vuurtoren (Hylperdijk 4), gelegen aan het IJsselmeer en It Soal ten zuidwesten van Workum, stamt mogelijk uit de 17de of 18de eeuw. Tegen de gepleisterde vierkante torenromp staat een huis voor de vuurtorenwachter.

Nijhuizum (Nijhuzum). Klein vaartdorp ten oosten van Workum. De Herv. kerk Nijhuizum 7 is een 19de-eeuwse recht gesloten zaalkerk, voorzien van een kleine houten geveltoren met ingesnoerde spits. De arbeiderswoning Nijhuizum 8 dateert uit circa 1910. De in 1939 gebouwde moderne stelpboerderij Nijhuizum 11, mogelijk naar ontwerp van H. Wiersma, heeft midden onder het woongedeelte de melkkelder. Aan de linkerzijde van het woongedeelte bevindt zich een onder een haakse kap uitgebouwd gedeelte.

It Heidenskip (Het Heidenschap). Dit kleine dorp ten zuidoosten van Workum bestond aanvankelijk uit verspreide bebouwing en kreeg na 1850 een kleine dorpskern bij de Brânbuorren. Daar staat een aantal, op de Heidenskipstervaart georiënteerde, dwarse woonhuizen uit de tweede helft van de 19de eeuw, zoals Brânbuorren 16 (1874). De voorm. Herv. kerk (Brânbuorren 18), thans S.O.W.-kerk, is een modern verbouwde zaalkerk uit circa 1870, voorzien van een dwarsarm en een houten geveltoren met ingesnoerde spits. De voorm. Geref. kerk (Heidenskipsterdijk 28) is een recht gesloten zaalkerk, gebouwd in 1915 naar ontwerp van C. Draaisma. Ten noordwesten van het dorp liggen de uit 1884 daterende stelpboerderijen ‘St. Ursula’ (Ursuladijk 3) en Ursuladijk 5. Deze identieke boerderijen hebben een verhoogd middenrisaliet en links van het woongedeelte een melkkelder. Naast de boerderijen staat een zomerhuis. Ten zuidwesten van het dorp staat de vroeg-20ste-eeuwse Amerikaanse windmotor (bij Skar 3) van het merk Hercules, bestaande uit een stalen vakwerktoren met platform en een windrad met dertig bladen en twee windvanen.