Wons, Herv. kerk
kerk (Schoolstraat 3) is een eenbeukige kerk met ronde koorsluiting en een ongelede zadeldaktoren. De 12de-eeuwse romaanse toren werd in de 13de eeuw verhoogd bij de bouw van de romano-gotische kerk. De top van de toren heeft men, mogelijk in de 17de of 18de eeuw, vernieuwd. In de toren hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1603). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf, dat mogelijk na een brand in 1524 is aangebracht. Tot de inventaris behoren enkele met gesneden portretkoppen in vroege renaissance-vormen versierde wangen van kerkbanken (circa 1560) en een preekstoel uit 1633. Rond 1905 opgetrokken zijn de eenlaags
woonhuizen Wonserweg 1 en Wonserweg 3.
Boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Schoolstraat 10, met onderkelderd voorhuis, dateert deels uit 1787 en deels uit 1909. Voorbeelden van stelpboerderijen zijn Oosterlaan 2 (circa 1905) en ‘De Spitse Trije’ (Zuiderlaan 20; 1911).
Cornwerd (Koarnwert). Dit terpdorp met blokvormige verkaveling, gelegen ten westen van Wons, is ontstaan rond het begin van de jaartelling op een kwelderwal. De terp werd begin 20ste eeuw deels afgegraven. Cornwerd is een beschermd dorpsgezicht. De
Herv. kerk (Dorpsweg 5), oorspronkelijk gewijd aan St. Bonifatius, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren van drie geledingen met omloop
Cornwerd bij Wons, Herv. kerk (1982)
en spits. De vroeg-13de-eeuwse romaanse kerk, oorspronkelijk vijfzijdig gesloten, werd na wijzigingen in de 14de en 16de eeuw in 1916 ommetseld naar plannen van F. Raadsma. Verder kreeg de kerk toen een driezijdige koorsluiting en twee spitsboogportalen. Ter vervanging van een middeleeuwse voorganger verrees in 1898 de huidige toren met neorenaissance-elementen naar ontwerp van L. Reitsma. In de toren hangt een door Aelt Boister gegoten klok (1569). Het kerkinterieur wordt gedekt door een vroeg-16de-eeuws houten tongewelf op houten trekbalken voorzien van sleutelstukken met peerkraalmotief. Tot de inventaris behoren een preekstoel met doophek (1740), vier wapenborden (1740) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1865). Rond het verhoogd gelegen kerkhof staat een laat-19de-eeuws gietijzeren hek. De
poldermolen ‘De Cornwerdermolen’ Sotterumerdyk 23 is een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met riet beklede houten romp en kap. Volgens een gevelsteen is de molen, die de polder Cornwerd bemaalt, in 1907 gebouwd door ‘J.H. Westra van Franeker’.
Kornwerderzand (Koarnwertersân). Dit kunstmatige eiland, gelegen voor de IJsselmeerkust ten westen van Wons, is in 1927 ontstaan als één van de werkeilanden voor de aanleg van de Afsluitdijk (1927-'32). Na de afsluiting werden hier de Lorentzsluizen gebouwd, twee naast elkaar gelegen schutsluizen met aan de noordkant een buiten- en voorhaven en aan de zuidzijde een binnenhaven. Westelijk hiervan liggen twee groepen spuisluizen met stalen schuiven en heftorens van gewapend beton. D. Roosenburg verzorgde de esthetische vormgeving. Ter verdediging van de nieuwe vaste oeververbinding kwam in 1932-'36 de Stelling van Kornwerderzand tot stand - een voor die tijd modern en gedegen uitgevoerde dubbele verdedigingslinie met in totaal zeventien kazematten. De kern van de eerste linie - ten westen van de schutsluizen - bestaat uit een ruitvormig plateau met vijf kazematten, twee flankerende kazematten en ondersteunende kazematten op landtongen. De tweede linie - ten westen van de spuisluizen - bestaat uit een ruitvormig plateau met in totaal zeven kazematten. Ten opzichte van de in die tijd gebruikelijke kazematten waren deze groter en uitgevoerd met dikkere betonnen wanden en extra voorzieningen, zoals stalen observatiekoepels. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn door de Duitsers vier kazematten en antitankversperringen toegevoegd. Een deel van de kazematten is thans als museum ingericht.
Auteursrechtelijk beschermd