Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Wommels
(gemeente Littenseradiel)

Terpdorp, ontstaan in de middeleeuwen. De bebouwing concentreerde zich later ten oosten van de Bolswardertrekvaart. Na 1850 groeide Wommels sterk, met name langs de nieuwe wegen naar Easterend, Waaksens en de weg naar Franeker. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de zuid- en westzijde uitgebreid en is de lintbebouwing langs de weg naar Easterend (Van Eysingaleane) verdicht.

De Herv. kerk (Terp 19), oorspronkelijk gewijd aan St. Jacobus, is een eenbeukige, vijfzijdig gesloten kerk voorzien van een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De in opzet mogelijk 13de-eeuwse kerk werd eind 15de eeuw door brand getroffen en rond 1508 grondig in laat-gotische vormen hersteld. Bij de bouw van de huidige toren in 1862 heeft men een deel van de onderste geleding van een mogelijk vroeg-16de-eeuwse toren geïncorporeerd. In de toren hangen een door Geert van Wou gegoten klok (1494) en een replica van een door Hendrik Wegewaert gegoten klok (1611). Aan de noordzijde van de kerk bevindt zich een tekststeen uit 1591. Het kerkinterieur wordt gedekt door een

[p. 319]

Wommels, Woonhuis Van Sminialeane 2

houten tongewelf. Tot de inventaris behoren twee door Benedictus Gerbrandtsz. gebeeldhouwde zerken (1537 en 1547), een epitaaf voor Boucke van Jongema (1638), een gesneden preekstoel (1661), drie 17de-eeuwse overhuifde herenbanken, waaronder een voor de familie Van Grovestins (1677), vijf rouwborden voor leden van de familie Van Sminia (18de eeuw) en een door P.J. Radersma gebouwd orgel (1847).

Bij het kerkhof is het toegangshek van de voorm. Sminiastate geplaatst, uitgevoerd met ornamenten in Lodewijk XV-stijl. In het plantsoen bij de kerk staat een Wilhelminaboom (1898) met een gietijzeren hekwerk voorzien van medaillons met een jeugdportret van koningin Wilhelmina. Bij deze lindeboom staat een bakstenen bank uit 1937.

De Geref. kerk (Hottingawei 13) is een zaalkerk uit 1889 met geveldakruiter. Aan de rechterzijde bevindt zich een aanbouw (Hottingawei 11) uit 1971.

De voorm. openbare lagere school (Walperterwei 8) is in 1920 gebouwd als een middengangschool met verhoogd middenrisaliet. De onderwijzerswoning (Walperterwei 6) dateert uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. Het rond 1860 gebouwde gepleisterde huis 't Noard 10 bestaat uit een tweelaags middendeel en lagere zijvleugels. Voorbeelden van woonhuizen met een kaaszolder zijn Terp 20 (1871) en 't Noard 2 (1874). Het diepe huis Terp 36, met omlijste ingang en dakkapel, dateert uit circa 1875. Neorenaissance-elementen hebben Van Sminialeane 2 (circa 1890), met trapgevel en driezijdige uitbouw, en het gepleisterde huis Terp 35 (circa 1890). Rond 1895 gebouwd zijn de rugaan-rug-woningen It Bosk 2-24, met drie groepen van telkens vier woningen. De eenlaags woningen Hottingawei 3, met erker en dakkapel, en Hottingawei 5, met hoger opgetrokken geveldeel, kwamen rond 1900 tot stand. In kalkzandsteen opgetrokken is de woning Van Sminialeane 14 uit 1908. Expressionistische invloeden vertonen Trekweg 7 (circa 1925), Van Sminialeane 18 (circa 1935) en het door aannemer Bergsma ontworpen huis Van Sminialeane 43 (circa 1935).

Het café-restaurant ‘It Reade Hynder’ ('t Noard 6) is rond 1870 gebouwd in eclectische vormen.

Kaaspakhuizen. Aan de Bolswardertrekvaart staat het voorm. kaaspakhuis Ald Hiem 2 uit circa 1890. 't Noard 4 werd rond 1895 gebouwd als een diep huis met winkel en kaaspakhuis.

De poldermolen ‘Aylvamolen’ (Westergoawei ong.), staande bij de Bolswardertrekvaart, is een achtkantige grondzeiler op veldmuren voorzien van een vijzel. De molen heeft zijn huidige vorm gekregen bij de herbouw in 1999-2000, waarbij onderdelen zijn gebruikt van een uit Hallum afkomstige molen.

Boerderijen. Voorbeelden van kophals-rompboerderijen zijn: Walperterwei 49 (circa 1870), met onderkelderd voorhuis, Hottingawei 32 (circa 1875), met dwars geplaatst voorhuis, en - ten westen van Wommels - de Scheltingastate (Krabbedijk 2; circa 1865) met onderkelderd voorhuis. Eveneens ten westen van het dorp ligt de in 1905 gebouwde kop-rompboerderij Op 'e Sinne (Littenserbuorren 2), voorzien van een blokvormig woonhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet.

De Herv. kerk van Waaksens (Waaxens) (Buorren 9), gelegen ten westen van Wommels op een gedeeltelijk afgegraven terp, is een gepleisterde eenbeukige kerk met halfronde koorsluiting en een toren van drie geledingen met naaldspits. De in oorsprong 13de-eeuwse kerk kreeg, mogelijk begin 16de eeuw, spitsboogvensters. Boven de ingang herinnert een tekststeen met cartouche aan herstelwerk aan de toren in 1742. De huidige toren kwam rond 1880 tot stand. Waarschijnlijk gelijktijdig heeft men de kerk voorzien van een bepleistering en een spitsboogfries. Tot de inventaris

Wommels, Café-restaurant It Reade Hynder

behoren een preekstoel (1651) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (circa 1900). Het baarhuisje bij de kerk dateert uit circa 1895 en heeft aangrenzend een urinoir.

Kûbaard (Kubaard). Dit terpdorp ten noordwesten van Wommels is ontstaan in de vroege middeleeuwen. De Herv. kerk (Tsjerkebuorren 3), oorspronkelijk gewijd aan St. Victor, is een gepleisterde eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ongepleisterde toren van drie geledingen met ingezwenkte spits. De later gewijzigde kerk dateert in opzet uit de 15de eeuw. De bepleistering werd waarschijnlijk uit 1857 aangebracht. Ter vervanging van de middeleuwse zadeldaktoren verrees de huidige toren in 1885. In de toren hangt een door Petrus Overney gegoten klok (1677). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren de preekstoel met doophek en twee overhuifde herenbanken (1644 en 1655). Het orgel is in 1856 gebouwd door W. Hardorff. De voorm. pastorie (Tsjerkebuorren 7), uitgevoerd in eclectische vormen, dateert uit 1872. Aardige eenlaags woonhuizen zijn Tsjerkebuorren 9-11 (tweede helft 19de eeuw) en ‘Romsicht’ (De Leane 8; 1926); de laatste is voorzien van een driezijdige erker met hoger opgetrokken gevel. Boerderijen. Voorbeelden van kop-hals-rompboerderijen zijn Joarumerleane 29 (circa 1870), met deels onderkelderd voorhuis, en - ten noordoosten van het dorp - de boerderij Berkwerterleane 2 (circa 1850) met dwars voorhuis. In de omgeving van Kûbaard liggen meer interessante boerderijen, zoals de stelpboerderijen De Leane 5 (1904), met melkkelder midden onder

[p. 320]

Kûbaard bij Wommels, Boerderij Berkwerterleane 4

het woongedeelte, en Slachte 2 (1918), met een driezijdig uitgebouwde kelder en een erker met balkon en dakkapel. Verder de slakboerderij Berkwerterleane 4 (1934), uitgevoerd in expressionistische vormen naar ontwerp van G. van der Zee.

Iens (Edens). Dit terpdorp ten noordoosten van Wommels ontstond in de vroege middeleeuwen. De Herv. kerk (Van Burmaniawei 3) is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ongelede zadeldaktoren. De in opzet 13de-eeuwse kerk en toren werden - blijkens gevelstenen - respectievelijk in 1874 en 1852 grotendeels vernieuwd. In de toren hangen twee klokken, waarvan één is gegoten door Hendrik Wegewaert (1612). Tot de kerkinventaris behoren een nu als avondmaalstafel gebruikte altaarsteen (1350), een grafzerk (1553) van Bokte van Burmania en een midden-17de-eeuwse preekstoel. De rond 1850 gebouwde kop-hals-rompboerderij Van Burmaniawei 8 heeft een onderkelderd voorhuis. De poldermolen ‘De Edensermolen’ (bij Hegenserlaan 3) is een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met hout beklede romp en kap. De in 1847 gebouwde molen is rond 1995 gerestaureerd. Ten westen van Iens staat aan de Bolswardertrekvaart een Amerikaanse windmotor van het merk Record uit circa 1925, bestaande uit een stalen vakwerktoren, een windrad met achttien bladen en een windvaan.

Spannum. Dit terpdorp ten noorden van Wommels is ontstaan in de vroege middeleeuwen en kreeg eind 19de eeuw een lintbebouwing langs de Felsumerleane. De Herv. kerk (Tsjerkebuorren 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Remigius, is een vijfzijdig gesloten zaalkerk met een zadeldaktoren van drie geledingen. Van de in opzet uit circa 1500 daterende kerk zijn het koor en de zuidgevel in de tweede helft van de 19de eeuw beklampt. De eind 15de eeuw opgetrokken toren kreeg in 1726 een nieuwe top en werd - blijkens een gevelsteen met het wapen van de familie Van Sminia - in 1742 hersteld. In de toren hangen een door Thomas Both gegoten klok (1590) en een klok van Hans Falck (1620). Tot de kerkinventaris behoren een 17de-eeuwse preekstoel, twee overhuifde herenbanken (18de eeuw) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1911). De pastorie (Swacklumerdyk 2) is in 1872 gebouwd in eclectische vormen naar ontwerp van F. Swart. Boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Tsjerkebuorren 16 heeft een voorhuis uit 1865 met omlijste ingang in de zijgevel. Een dwars voorhuis met ingangsomlijsting en dakkapel heeft de kop-rompboerderij Tsjerkebuorren 1 (circa 1865).

Voorbeelden van eenlaags woonhuizen zijn het door S. van der Veen in eclectische vormen ontworpen pand Tsjerkebuorren 20 (1872) en verder de huizen Tsjerkebuorren 40 (circa 1870), Tsjerkebuorren 11 (circa 1875) en Tsjerkebuorren 2-6 (1906). Het voorm. internaat van de Chr. meisjeskostschool (Tsjerkebuorren 29) is een eclectisch blokvormig pand uit 1877-'78 met portiek en hoger opgetrokken middenrisaliet. De achterliggende school werd in 1905 opgeheven

Spannum bij Wommels, Herv. kerk

en later gesloopt. De Chr. lagere school ‘De Tarissing’ (Tsjerkebuorren 14) is een drieklassige gangschool uit 1921 met expressionistische elementen. De naastgelegen onderwijzerswoning (Tsjerkebuorren 12) dateert uit 1880.