Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Woudsend (Waldsein)
(gemeente Wymbritseradiel)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan in de middeleeuwen. De ligging aan de Ee bevorderde de ontwikkeling tot handels- en scheepvaartnederzetting. De relatief dichte bebouwing, met name aan de Midstrjitte en de smalle steegjes aan weerszijden daarvan, geeft Woudsend een enigszins stedelijk karakter. Vóór de Tweede Wereldoorlog bouwde men ten westen van de Herv. kerk en aan de noordzijde van Op 'e Romte. Na de oorlog is het dorp in noordelijke en zuidelijke richting uitgebreid. Woudsend is een beschermd dorpsgezicht.

De R.K. St.-Michaëlskerk (Merkstrjitte ong.) is een driebeukige kerk met een ingebouwde toren voorzien van een spits met frontalen. De kerk werd mogelijk naar ontwerp van Abraham Bruinsma in 1792 gebouwd door aannemer Nolle Anskes als schuilkerk achter het woonhuis Midstrjitte 46. Het is de oudste rooms-katholieke kerk in Friesland en de enige bewaard gebleven schuilkerk in de provincie. Ter plaatse van het oorspronkelijke koor verrees in 1933 naar ontwerp van H. van der Bijl de toren, waarbij het schip met twee traveeën werd verlengd. In de toren hangt een door de firma Eijsbouts gegoten klok (1933). De kerk is in 1985 gerestaureerd. Het middenschip wordt gedekt door een

Woudsend, (Herv.) kerk De Karmel (1980)

tongewelf met deels figuratieve stucdecoraties in Lodewijk XVI-stijl (1792). Gemarmerde Toscaanse zuilen scheiden de middenbeuk van de zeer smalle zijbeuken. Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren onder meer het altaar en de gemarmerde houten altaartombe, beide met Lodewijk XVI-elementen. Het in 1811 door A. van Gruisen gebouwde orgel is in 1840 geplaatst. Verder bevat de kerk een altaarstuk van Otto de Boer (1824), kruiswegstaties (1852) en een door atelier J. Maas & Zn. vervaardigde biechtstoel (1933). Van de interieurrestauratie in 1909, onder leiding van W. te Riele, stammen het neogotische meubilair en de neogotische heiligenbeelden (1910 en later). Het priesterkoor is in 1912 gewijzigd onder leiding van H. Kroes. De gebrandschilderde ramen zijn vervaardigd door atelier C. van Straaten (1927-'28 en 1933). De verlossingscyclus in het koor is geschilderd door J.M. Ydema (1937). De pastorie is in 1972 voor de helft gesloopt.

De (Herv.) kerk De Karmel (Ald Tsjerkhof 2) is een neoclassicistische kruiskerk, gebouwd in 1837 naar ontwerp van A.D. Duif. De voorgevel heeft een middenrisaliet met dorische zuilen en een zware houten bovenbouw met koepeltorentje. Het kerkinterieur is in 1955 gewijzigd. Tot de inventaris behoort een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1938) met een orgelkast van J.C. Scheuer (1839).

De voorm. Doopsgez. kerk (Fermaningsteech 1), is een eenvoudige, driezijdig gesloten zaalkerk, gebouwd in 1858 naar ontwerp van S. Oppedijk, ter vervanging van een schuilkerk uit 1722. Sinds 1968 heeft het gebouw een horecafunctie ('t Ponkje).

[p. 327]

De voorm. Geref. kerk (Hellingsteech 1) is een zaalkerk met steekkappen, aangebouwde consistorie en een half ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De in 1912 opgetrokken kerk heeft thans geschilderde gevels.

De voorm. R.K. St.-Bonifatiusschool (Midstrjitte 45) is in 1923 gebouwd als een tweeklassige middengangschool. Het gebouw vertoont expressionistische invloeden.

Woonhuizen. In het dorp staan verschillende 17de- en 18de-eeuwse diepe eenlaags huizen met een topgevel voorzien van vlechtingen. Voorbeelden zijn: De Drie Lantaarntjes (Midstrjitte 93a; 1648), Midstrjitte 17 (1741), Midstrjitte 6 (1758), het dubbele huis Ald Wyk 10/Nije Buorren 12 (1761), Midstrjitte 20 en Midstrjitte 73. In diverse eenvoudige woonhuizen bevinden zich 18de-eeuwse betimmeringen en betegelingen zoals in Midstrjitte 43. Het pand Midstrjitte 16 heeft een pui uit 1805. Iewal 26 is een eenlaags dwars huis uit de eerste helft van de 19de eeuw met inwendig schoorsteenstukken van O. de Boer en S. Cool. Het eenlaagspand Juliana Plantsoen 4 uit 1860 heeft een forse dakkapel met fronton en inwendig 18de-eeuwse interieuronderdelen afkomstig van elders uit Woudsend. Uit circa 1860 dateren Midstrjitte 32 en de voorm. brugwachterwoning Vosseleane 2, opgetrokken in gele baksteen met overstekend zadeldak. Het eclectische herenhuis Iewal 16 is rond 1870 gebouwd. Het pand Koetshúsleane 2 uit 1888 is uitgevoerd in chaletstijl. Een vooruitspringend topgevelgedeelte heeft het rond 1895 gebouwde huis Iewal 10. De eenlaagspanden Molenstrjitte 15-17 dateren uit circa 1900. Het rond 1910 opgetrokken dubbele woonhuis Iewal 28-30 is voorzien van twee tuitgevels. De arbeiderswoningen Molenstrjitte 10-24 kwamen rond 1915 tot stand. Expressionistische invloeden vertoont het huis Iewal 20 uit circa 1925. Het woonhuis Molenstrjitte 30, met hoog zadeldak, is in 1930 gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen.

Winkels. Het pand Midstrjitte 63 heeft een winkelpui uit 1805 met

Woudsend, Windmolen De Jager

omlijste ingang en etalage-vensters en tekst: brood-beschuit-koek-banket. De in 1904 gebouwde bakkerij Op e Romte 20 is ontworpen door Visser. Uit circa 1910 dateren de voorm. kaaswinkel Midstrjitte 81, opgetrokken in kalkzandsteen met decoraties in rode baksteen, en het woon- en winkelpand Midstrjitte 18 met neorenaissance-details.

Windmolens. De achtkantige stellingmolen Het Lam (Molestrjitte 4) is vóór 1698 gebouwd als koren- en pelmolen. De voor het laatst in 2000 gerestaureerde molen bestaat uit een gepleisterde bakstenen onderbouw en een met riet bekleed houten achtkant en kap. De Jager (Alde Wyk 18) is een achtkantige, met riet beklede stellingmolen. De rechthoekige onderbouw gaat aan weerszijden over in een langwerpige houten zaagschuur op bakstenen poeren. De molen is voorzien van drie zaagramen en een sleephelling. De houtzaagmolen is vermoedelijk in 1719 gebouwd en onder meer in 1994 gerestaureerd. Vlakbij ligt een molenkolk voor het wateren van het hout. Het Molenhuis (Ald Wyk 16) is een eenlaags molenaarshuis met neoclassicistische vormen uit de tweede helft van de 19de eeuw.

Indijk (Yndyk). Gehucht ten westen van Woudsend. Op de Alg. begraafplaats (Indijk ong.) staat een enkele houten klokkenstoel met helmdak, gebouwd in 1978 ter vervanging van een in 1949 omgewaaide voorganger. Erin hangt een mogelijk 13de-eeuwse klok. De boerderij Indijk 13 is een koprompboerderij uit 1792 met onderkelderd voorhuis en een gevel met Lodewijk XV-voluten. Het stalgedeelte is grotendeels vernieuwd in de jaren dertig van de 20ste eeuw. Het interieur bevat 18de-eeuwse betimmeringen en twee schoorsteenmantels met tegeltableaus.

Ypecolsga (Ypekolsgea). Gehucht ten zuidwesten van Woudsend. Op het kerkhof (Ypecolsgea 13) van de in de 18de eeuw afgebroken kerk staat een in 1956 vernieuwde dubbele houten klokkenstoel met helmdak. Erin hangen twee door Jelte, Pier en Johan Riemers gegoten klokken (1644). Het gehucht bezit diverse interessante boerderijen. De uit 1783 stammende, grote kop-rompboerderij ‘Arbeid en Moeite’ (Ypecolsgea 15), nu ‘Werklust’ geheten, heeft een onderkelderd voorhuis midden voor het stalgedeelte. De stelpboerderij Ypecolsgea 16 dateert uit 1853. Het statige blokvormige onderkelderde voorhuis van de boerderij Ypecolsgea 10 is in 1865 gebouwd, de schuur in 1889. De ‘Johanna State’ (Trophorne 23) is een stelpboerderij uit 1887 met aan de rechter zijde de melkkelder. De in 1911 gebouwde stelpboerderij Ypecolsgea 7 vertoont veel overeenkomsten met Ypecolsgea 11.