Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Witmarsum (Wytmarsum)
(gemeente Wûnseradiel)

Terpdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen. Rond 1850 concentreerde de bebouwing zich op de terp, langs de Witmarsummer Vaart en langs de weg Bolsward-Harlingen. Rond 1912 heeft men een deel van de terp afgegraven. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de oost- en zuidzijde verder uitgebreid.

De Herv. kerk (Kerkplein 2) is een aan de kopse zijden driebeukig gesloten eenbeukige kerk voorzien van een forse dakruiter met koepeldak. De kerk werd in 1633 gebouwd in opdracht van Tjaerd van Aylva ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. De middeleeuwse toren verving men in 1819 door een driezijdige sluiting. Tevens werd toen de dakruiter toegevoegd, waarin een door Johannes van Bomen gegoten klok (1433) en een klok van Jurien Balthasar (1565) hangen. Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten gewelf en heeft een lambrisering en galerij uit 1845. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren het doophek, een overhuifde herenbank en dertien vrouwenbanken (1683). Uit de 19de eeuw dateren de witgeschilderde preekstoel en het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1856). In de kerk liggen diverse 16de-eeuwse zerken, waaronder de door Benedictus Gerbrandtsz. gebeeldhouwde zerk (1541) voor Pieter Aggama († 1538) en de grote zerk voor Epo van Aylva († 1557) en Sjouck van Sickema († 1575). De pastorie (Kerkplein 9) dateert uit circa 1870.

Het voorm. augustijnerklooster (Arumerweg 66) kwam in 1902 tot stand naar ontwerp van A.J. van Schaik en werd rond 1930 verlengd met een vleugel in expressionistische vormen. Naast het klooster ligt de R.K. St.-Nicolaas van Tolentijnkerk (Arumerweg 66), een eenbeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor, dubbel transept en vieringdakruiter, gebouwd in 1901-'03 naar ontwerp van A.J. van Schaik.

Witmarsum, Herv. kerk

Witmarsum, Raadhuis

De voorm. Geref. kerk ‘'t Heechhout’ (Molenweg 7-9) is een recht gesloten zaalkerk uit 1927 met dakruiter en een aangebouwde woning.

Het raadhuis (Arumerweg 53) is een blokvormig pand uit 1879 met kroonlijst en middenrisaliet met portiek en balkon. Het gebouw is in 1980 gerestaureerd.

Woonhuizen. Het diepe eenlaags huis Kaatsplein 5 heeft een gebeeldhouwde klokgevel uit 1739. In de tweede helft van de 19de eeuw gebouwd zijn de arbeiderswoningen Arumerweg 61-81 (circa 1860) en het blokvormige eenlaagspand Van Aylvaweg 33 (circa 1870). Uit het begin van de 20ste eeuw dateren de diepe huizen Verlengde Oostend 2-28 (circa 1900), met overstekende zadeldaken, en de rond 1905 gebouwde diepe eenlaagspanden Arumerweg 89-91 en Arumerweg 51; de laatste met neorenaissance-details. Een hoger opgetrokken geveldeel met erker hebben het deels gepleisterde eenlaags huis Schoolstraat 21 (circa 1910) en het eenlaagspand Van Aylvaweg 18 (circa 1915). Ook de deels gepleisterde eenlaags woning Van Aylvaweg 42 (1919) heeft een uitspringend, verhoogd geveldeel. In 1921 als dokterswoning met praktijkruimte gebouwd is Arumerweg 15-17, een fors eenlaags huis met uitgebouwde veranda en loggia. Uit circa 1930 dateren de dubbele woning Van Aylvaweg 20-22, het huis Van Aylvaweg 26 en het dubbele eenlaagspand Schoolstraat 2-4.

Boerderijen. Rond 1870 gebouwd zijn de boerderij Van Aylvaweg 75, met dwars voorhuis voorzien van een verhoogd middenrisaliet met portiek, en de stelpboerderij Mulierlaan 6.

[p. 316]

Witmarsum, Boerderij Bongastate

Andere voorbeelden van stelpboerderijen zijn: Arumerweg 76 (1906), met portiek en verhoogd middendeel, en G. Japiksweg 2 (circa 1925), uitgevoerd in expressionistische vormen. De koprompboerderij Bongastate (Arumerweg 78) heeft een groot blokvormig voorhuis in neorenaissance-stijl, dat in 1922-'23 de huidige vorm kreeg. Het café-herberg ‘De Roskam’ (Kaatsplein 3) is een dwars pand uit 1864 met een op gietijzeren kolommen uitkragende verdieping.

Het gedenkteken voor de 16de-eeuwse doopsgezinde leider Menno Simons (bij Het Vliet 5) is in 1879 opgericht en bestaat uit een gedenknaald op een natuurstenen basement.

De voorm. zuivelfabriek (Pingjumerstraat 2) werd in 1889 opgericht door J. van der Wal als particuliere onderneming en kreeg in 1896 een coöperatieve grondslag. Het complex bestaat uit diverse fabrieksgebouwen (1889 en circa 1920), een schoorsteen en een directeurswoning (circa 1910).

De voorm. elektriciteitsfabriek met dienstwoning (P. Mulierlaan 4) kwam in 1911 tot stand in opdracht van de Coöperatieve Vereeniging voor Electrische Verlichting te Witmarsum, Pingjum, Arum en Achlum. Na de aansluiting op het PEB-net werd de fabriek in 1919 buiten werking gesteld en heeft deze als laagspannings-distributiebedrijf dienst gedaan.

Molens. De achtkantige stellingkorenmolen De Onderneming (Molenweg 43) heeft een met hout beklede onderbouw en een met riet beklede romp en kap. De in 1850 waarschijnlijk door molenmaker Van der Meer gebouwde molen is in 1994 gerestaureerd. Ten oosten van Witmarsum staan twee poldermolens. De Hiemerter Mole (Hemert 18) is een houten spinnenkopmolen uit 1881 die de Hemerterpolder bemaalt. Bij de restauratie in 1976 is de molen grotendeels vernieuwd. De Pannekoekstermolen (bij Rijpenderlaan 8) is een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met riet beklede houten romp en kap, gebouwd in 1900 door J.H. Westra ter vervanging van een afgebrande voorganger uit 1817. De molen, die het bemalingsgebied De Marne bemaalt, is in 1976 gerestaureerd.

Schettens (Skettens). Dit terpdorp ten zuidoosten van Witmarsum is ontstaan in de vroege middeleeuwen op een kwelderwal van de Marneslenk. De terp is gedeeltelijk afgegraven. De Herv. kerk (Van Osingaweg 3) is een driezijdig gesloten zaalkerk met een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1865 gebouwd, mogelijk met behoud van enig muurwerk van de middeleeuwse voorganger. De toren dateert uit 1877. In de kerk liggen diverse zerken in vroege renaissancestijl met name voor leden van de familie Van Osinga, waaronder zerken vervaardigd door de beeldhouwers Benedictus Gerbrandtsz. (1554), Pieter Claesz (1621) en Jacob Douwes (1639). Verder bezit de kerk een door de gebroeders Van Oeckelen gebouwd orgel (1891). De Geref. kerk (Van Osingaweg 17), een recht gesloten zaalkerk, kwam tot stand in 1907. De voorm. pastorie

Witmarsum, Poldermolen De Hiemerter Mole

(Van Osingaweg 19) is uit circa 1900. De voorm. timmerwerkplaats (bij Van Osingaweg 34) is een houten gebouw uit circa 1900. In 1908 gebouwd is het eenlaags woonhuis Van Osingaweg 44, met portiek en dakkapel. Interessante boerderijen zijn de in 1857 gebouwde kop-hals-rompboerderij ‘Scertinghe State’ (Van Osingaweg 1), met onderkelderd voorhuis, de stelpboerderij Marnedijk 3 (1925), met verhoogd middenrisaliet, en de kop-rompboerderij ‘Bruindijk’ (Marnedijk 9; circa 1925) voorzien van een villa-achtig voorhuis met expressionistische vormen. Zurich (Surch). Dit terpdorp ten westen van Witmarsum aan de Waddenzeekust

Zurich bij Witmasum, Herv. kerk

[p. 317]

is ontstaan in de middeleeuwen op de zuidelijke kwelderwal van de Marneslenk. De Herv. kerk (Kerkstraat 6) is een zaalkerk met driezijdige koorsluiting en een toren van twee geledingen met omgang en achtkantige bakstenen lantaarn met spits. De rond 1900 met neorenaissance-invloeden gebouwde kerk is mogelijk ontworpen door L. Reitsma. De voorm. openbare lagere school Schoolstraat 1 is een gangschool uit circa 1900 met een onderwijzerswoning (Schoolstraat 5) uit circa 1890. Het woonhuis Fabrieksstraat 2, een blokvormig eenlaagspand met hoger opgetrokken middenrisaliet, is in 1899 gebouwd als directeurswoning van de zuivelfabriek.