Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Wergea (Warga)
(gemeente Boarnsterhim)

Terpdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen. Handel en scheepvaart kwamen in dit aan de Wargaastervaart gelegen dorp tot ontwikkeling in de 16de en 17de eeuw. Aan de west- en zuidzijde van de terp vormde zich een vrijwel aaneengesloten bebouwing. In de loop van de 19de eeuw werd de grote tuin van de pastorie gedeeltelijk bebouwd (Grote Buren en Gele Eker) en ontstond er bebouwing langs de Leeuwarderweg. In 1886 werd in Wergea de eerste coöperatieve zuivelfabriek van Nederland opgericht. Van de rond 1860 afgegraven terp is een deel van de structuur herkenbaar aan het beloop van De Grote Buren en de Gele Eker. De bebouwing is hier met de achterzijde naar het water gericht in tegenstelling tot de (lint)bebouwing langs de vaart en Foudering, aan de Nieuwe Hoek, Kleine Buren en Hilleburen, die op het water is georiënteerd. Na de Tweede Wereldoorlog is ten westen en zuidoosten van de dorpskern een nieuwbouwwijk aangelegd. Wergea is een beschermd dorpsgezicht.

De R.K. St.-Martinuskerk (Kerkbuurt 22) is een eenbeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren met achtkantige opbouw en spits met frontalen. De kerk werd in 1860-'62 gebouwd naar een ontwerp met invloeden uit de Willem II-gotiek van H.J. Wennekers. In de toren hangt een door Petrus Overney gegoten klok (1694). De pinakels van de toren heeft men in 1939 verkleind. De kerk is in 1990 gerestaureerd. Tot de neogotische inventaris behoren een communiebank (circa 1865), hoofd- en zijaltaren (1871) door atelier Cuypers en een preekstoel (1885). Verder bevat de kerk een door de firma Adema gebouwd orgel (1911) en kruiswegstaties van F.H. Bach; de laatste zijn van elders afkomstig. De blokvormige

[p. 307]

eclectische pastorie (Kerkbuurt 24) is gelijktijdig met de kerk naar ontwerp van Wennekers gebouwd.

De voorm. Herv. kerk (Kerkbuurt 2) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren van twee geledingen met achtkantige opbouw en spits met frontalen. De in 1872 gebouwde kerk vertoont invloeden van de Willem II-gotiek. In de toren hangt een mogelijk door Johannes van Bomen gegoten klok (1452). De pastorie (Grote Buren 1) is middenganghuis uit circa 1875 met eclectische vormen.

Het weduwenhofje (Kleine Buorren 19), gesticht in 1664 door Vrouck van Popma, is in 1864 herbouwd. Het U-vormige eenlaagspand heeft een hoger opgetrokken middenrisaliet voorzien van de wapens van de familie Popma-Jaersma.

Woonhuizen. Het dorp heeft voornamelijk eenlaags woonhuizen. Een gevelsteen met het jaartal ‘1633’ siert het huis Gele Eker 2, dat bestaat uit een gedeelte met hoog zadeldak tussen topgevels met waterlijsten en een lagere, haakse aanbouw. Het ondiepe, onderkelderde huis Ald Slotwei 1 stamt uit circa 1780 en heeft een Vlaamse gevel in de vorm van een klokgevel. Tegen de rechter zijgevel bevindt zich een lagere dienstwoning en aan de achterzijde een meer recente haakse aanbouw. Uit circa 1850 dateren het huis Grote Buren 19, met verhoogd middenrisaliet, en het blokvormige huis Leeuwarderweg 61 met neoclassicistische vormen. Neorenaissance-invloeden vertonen Leeuwarderweg 4 (circa 1895), een huis

Wergea, R.K. St.-Martinuskerk en pastorie

met verhoogd middenrisaliet en het dwarse huis Kleine Buren 18 (circa 1905) en Leeuwarderweg 11 (circa 1910), een huis met bakstenen dakkapel. Voor de arbeiders van de zuivelfabriek kwamen in 1902 de woningen Leeuwarderweg 13-25 en 37-45 tot stand, opgezet met een hofjesachtige structuur. Bij een scheepswerf behoort het huis Nieuwe Hoek 17 uit circa 1910. De rond 1912 gebouwde huizen Leeuwarderweg 55-59 hebben chaletstijl-elementen. Nieuwe Weg 8 is een woonhuis in zakelijk-expressionistische stijl uit circa 1930.

Boerderijen. Uit 1871 dateert Angwier (Warstienserdyk 3), een kophals-rompboerderij met onderkelderd voorhuis. Een villa-achtig voorhuis (uit circa 1910-'15) heeft de kop-rompboerderij Leeuwarderweg 40 uit circa 1910-'15. Interessante stelpboerderijen zijn Lyts Palma (Wergeasterdyk 3; 1912) en Jornahûs (Wartensterdyk 5), die in 1914 is herbouwd met gebruik van een van elders afkomstige 18de-eeuwse gebeeldhouwde klokgevel.

De voorm. herberg ‘Lands Welvaren’ (Kerkbuurt 1), thans café, is een tweelaags gebouw met omlijste ingang uit circa 1880.

Van het voorm. timmerbedrijf annex schaatsenfabriek (Nieuwe Hoek 2-4) dateert het tweelaags fabrieksgebouw uit circa 1910. De eclectische directeurswoning met hoger opgetrokken middenrisaliet werd in 1888 gebouwd.

De brug over de Foudering (bij H.J. Kooistrawei) is een ijzeren klapbrug uit circa 1880.

Het betonnen urinoir (Grote Buren ong.) aan de Wargaastervaart dateert uit circa 1930. Voor de ingang ligt een 18de-eeuwse grafzerk.

De omgrachte Alg. begraafplaats (tegenover Kerkbuurt 22), aangelegd in 1870, heeft een uit die tijd daterend gietijzeren toegangshek met funeraire symbolen. Het hek is vermoedelijk door de firma L.I. Enthoven & Co. geleverd.

De Hempenserpoldermolen, gelegen ten noorden van Wergea nabij de rijksweg N31, is een achtkantige grondzeiler met gemetselde veldmuren en een met riet beklede romp en kap. De in 1863 gebouwde molen bemaalt de

Warstiens bij Wergea, Herv. kerk

Hempensermeerpolder en is in 1989 gerestaureerd.

Eagum (Aegum). Terpdorp ten zuidwesten van Wergea. Op het omgrachte kerkhof staat een mogelijk 13de-eeuwse zadeldaktoren (Master Wybrensdyk 1) van twee geledingen, later voorzien van pleisterwerk met schijnvoegen. De bijbehorende kerk werd in 1856 gesloopt. Boven de toreningang bevindt zich een gevelsteen met het jaar ‘1777’ en het wapen van de familie Van Scheltinga. In de toren, die in 1983 is gerestaureerd, hangt een mogelijk 13de-eeuwse klok. De stelpboerderij ‘Brandinga State’ (Master Wybrensdyk 6) dateert uit circa 1875. Achter de boerderij staat een Amerikaanse windmotor (circa 1910). Het trafohuisje (bij Master Wybrensdyk 3) is rond 1920 gebouwd.

Warstiens. Terpdorp ten noordoosten van Wergea. De Herv. kerk (Buorren 5) is een zaalkerk met een vijfzijdige koorsluiting en een toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1892 gebouwd in neorenaissance-stijl naar ontwerp van H.H. Kramer. In de toren hangt een door Gregorius van Hall gegoten klok (1607). De kerk bevat een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1883). Het baarhuisje op het kerkhof dateert uit dezelfde tijd als de kerk. De stelpboerderij ‘Gerkema Zathe’ (Oeble Omwei 3) is opgetrokken in 1899.