Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

[p. 308]

West-Terschelling (West-Skylge)
(gemeente Terschelling)

West-Terschelling, De Brandaris (1985)

Dorp op het eiland Terschelling, ontstaan in de 13de eeuw nabij de huidige vuurtoren Brandaris en de als vissershaven gebruikte natuurlijke baai aan de zuidzijde van het eiland. Het door de vestiging van zeelieden, schippers en loodsen welvarende dorp werd in 1666 door de Engelsen in brand gestoken, waarna tussen 1666 en 1673 wederopbouw volgde. Er ontstond een ei-vormige dorpsplattegrond met een tamelijk gesloten bebouwing langs een netwerk van straten en steegjes. Pas begin 20ste eeuw vond er ten noordwesten van de Brandaris enige uitbreiding plaats. De bunkers van de rond 1943 gebouwde Duitse Marineflakbatterie Terschelling-West op het Seinpaalduin zijn na de oorlog voor een deel gesloopt en voor een deel onder het duinzand verdwenen. Na de Tweede Wereldoorlog kwam aan de noordzijde, rondom de nieuwe begraafplaats, nieuwbouw tot stand.

De Brandaris (Brandarisstraat 2) is een in gele baksteen uitgevoerde, forse vuurtoren van vier geledingen (zes bouwlagen), voorzien van een lichthuis met koepel en draailicht. Een voorloper van de vuurtoren, waarvan de naam ontleend is aan de Ierse monnik St. Brendan, ontstond in 1323, toen de stad Kampen op Terschelling ten behoeve van de eigen scheepvaart een vuurbaak liet bouwen. In 1593-'94 bouwden de Staten van Holland een nieuwe baak, op de plaats van een door de zee verzwolgen (kerk)toren. Naar plannen van D. van den Bosch werd de vuurtoren in 1834-'35 ingrijpend verbouwd en ommetseld, waardoor het onduidelijk is hoeveel er van de 16de-eeuwse toren bewaard is gebleven. De streng neoclassicistische hardstenen ingang is ook uit 1835. In de toren bevinden zich gedenkstenen uit 1594 en 1666. De toren is gerestaureerd in 1979 waarbij naast het lichthuis een uitkijkpost is geplaatst - en in 1991. De Herv./Geref. kerk (Westerbuurtstraat 4) is een recht gesloten zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1663 door Jan Jacobsz. Groot, en later - mogelijk rond 1950 - geheel ommetseld. Inwendig is de 17de-eeuwse kap met trekbalken en korbeelstellen zichtbaar. Tot de inventaris behoren een preekstoel met doophek, een doopboog uit de bouwtijd en een door J.Fr. Witte gebouwd orgel (1892), afkomstig uit de Zuiderkerk te 's-Gravenhage. Verder bevat de kerk enkele grafzerken, waaronder die voor de eerste predikant, Johannes Grevenstein († 1669).

De Doopsgez. kerk (Molenstraat 22) is een recht gesloten zaalkerk uit 1850 met twee gebrandschilderde ramen in jugendstil-vormen van E.W.F. Kerling (1910). De forse pastorie met neoclassicistische details stamt uit 1847.

Geref. kerken. De voorm. Geref. kerk Torenstraat 42 is een zaalkerk uit 1895 met siermetselwerk in de boogvelden boven de vensters. De voorm. Nieuwe Geref. kerk Burg. Reedekerstraat 56 B is een zaalkerk in traditionalistische vormen uit 1951.

Het havengebouw (W. Barentszkade 22) is een eenlaagspand met neoclassicistische details uit circa 1875. De voorm. zeevaartschool (Zeevaartschoolstraat 1) is een eenlaagspand met neoclassicistische details uit 1875. Het instituut werd in 1918 verplaatst naar een nieuw gebouw (Dellewal 8), waar rond 1966 het huidige Maritiem Instituut ‘Willem Barentsz’ verrees.

Het raadhuis (Burg. van Heusdenstraat 102) is een aardig eenlaagspand in traditionalistische vormen uit 1954.

Woonhuizen. Karakteristiek voor Terschelling zijn de 17de-eeuwse zogeheten commandeurshuizen, diepe eenlaagspanden met zadeldak tussen topgevels. Ze bestaan uit een voorhuis en een binnenkamer met bedsteden. Vaak is er ook een achterhuis. Er is in dit geval een doorloop langs de binnenkamer naar het achterhuis. Aan de kant van deze gang loopt het dak veelal naar beneden door als ‘leachwân’ (laagwand) waarin vaak een zijkamertje met een bedstede gebouwd is. In de binnenkamer zit de schouw aan de voorkant, (waardoor de schoorsteen halverwege door het dak steekt), de bedsteden bevinden zich aan de achterkant en de vensters zitten in een zijwand. Het voorhuis heeft een siergevel in de vorm van een trapgevel met fries en boogvullingen, beide met siermetselwerk. Het zoldervenster op de verdieping

West-Terschelling, Woonhuis Commandeurstraat 30-32

[p. 309]

West-Terschelling, Wachtlokaal ‘Het Wakend Oog’

is symmetrisch geplaatst. Goede voorbeelden van Schellinger commandeurshuizen zijn de gaaf bewaard gebleven panden Commandeurstraat 30-32, nu in gebruik als museum ‘'t Behouden Huys’. De in 1668 gebouwde huizen bevatten 17de-eeuwse bedstedenwanden en 18de-eeuwse tegeltableaus.

Voor het museum staan twee Schellinger stoeppalen. Deze ter beëindiging van een stoepbank aangebrachte, maniëristisch bewerkte, palen komen op Terschelling voor in drie typen, waarbij de ionische krul en het ‘Vlaamse wortelmotief’ een belangrijke rol spelen. Een wapenschild op de kop staat voor een mannelijke bewoner, een ruitvorm voor een vrouwelijke. Dergelijke stoeppalen staan ook bijvoorbeeld voor de huizen Commandeurstraat 23 en 35.

Goede voorbeelden van huizen met trapgevels zijn Commandeurstraat 14 (1669), Torenstraat 52 (1669), Torenstraat 7 (1670), Commandeurstraat 12 (1671), Torenstraat 25, Molenstraat 24 en Westerbuurtstraat 25. De trapgevel van Burg. Mentzstraat 7-9 uit 1617 (voor het huis staan stoeppalen) heeft een opvallende ruitvormige omlijsting van het zoldervenster in siermetselwerk; een detail dat ook te vinden is bij de puntgevel van De Ruyterstraat 9. De gepleisterde trapgevels van Burg. Mentzstraat 19 en Torenstraat 41 zijn later verbouwd. Eenvoudiger, en mogelijk met oudere kern, zijn de van puntgevels voorziene panden Molenstraat 14 (verbouwd 1788), Molenstraat 16, De Ruyterstraat 7 en Torenstraat 10-12. Een 18de-eeuwse of vroeg-19de-eeuwse klokgevel, mogelijk voor een oudere kern, hebben Burg. Reedekerstraat 9, Molenstraat 8, Torenstraat 33, Torenstraat 40 en Commandeurstraat 8. Ook de dwarse huizen Burg. Mentzstraat 15 en W. Barentszstraat 19 hebben mogelijk een 18de-eeuwse kern.

Simpele neoclassicistische details hebben de huizen Burg. Mentzstraat 51-53 (circa 1855) en de tweelaags pastorie Torenstraat 38 (circa 1880). Een ingezwenkte lijstgevel hebben het diepe huis Commandeurstraat 1, waarvan het voorhuis uit 1859 dateert en het achterhuis uit 1884, en Commandeurstraat 46 en 38 (circa 1895). De rond 1909 gebouwde panden Havenstraat 5 en Torenstraat 37 vertonen neorenaissance-details. Vroeg-20ste-eeuws zijn de arbeiderswoningen W. Barentszstraat 23 (1903) en Brandarisstraat 1-21 (circa 1906). De woningbouwvereniging ‘Pierre Louis’ liet in 1909 aan de Burg. Eschauzierstraat twee typen arbeiderswoningen met rationalistische details bouwen. Het complex kreeg in 1920 een uitbreiding, gebouwd in een derde type. De in 1919 op een duin gebouwde burgemeesterswoning Burg. Van Heusdenweg 17 is uitgevoerd in expressionistische vormen. Expressionistische details hebben de panden Havenstraat 7 (circa 1922), Torenstraat 35 (1934) en Molenstraat 15 (circa 1934). Burgermanswoningen uit die tijd zijn W. Barentszkade 27-29 en Burg. Reedekerstraat 37-39. Voor het

West-Terschelling, Reddingsboothuis

rond 1950 in traditionalistische vormen gebouwde huis Piet Hein (W. Barentszkade 25) staan twee Schellinger stoeppalen uit 1611.

Het voorm. wachtlokaal (Torenstraat 2) is een eenlaagspand met eclectische en neorenaissance-details, gebouwd in 1882 voor de schippersvereniging ‘Het Wakend Oog’ naar plannen van M. Daalder. Het is in 1991 gerestaureerd en tot koffiehuis ingericht.

Het voorm. reddingsboothuis (W. Barentszkade ong.) is een in vakwerk en chaletstijl uitgevoerd gebouw uit 1904. Het stond oorspronkelijk in het water van De Kom, ten zuidwesten van de haven, en is nu in gebruik bij de duikersvereniging van het eiland.

Begraafplaatsen. De oude Alg. begraafplaats ‘Achter de Toren’ (bij Schoolstraat 24), gesticht in 1829, heeft een baarhuisje uit circa 1900. Interessant zijn: de grafsteen voor Trijntje Pietersz († 1786), het graf met postament voor burgemeester P. Eschauzier († 1837) en dat met cippus voor burgemeester A.B. Mentz († 1887). Ontroerend is een grafsteen

West-Terschelling, Droogloods

[p. 310]

met een primitief afgebeelde schipbreuk, die herinnert aan de vijf eilandbewoners die in 1880 verdronken bij hun poging om de opvarenden van de Queen of Mistley van boord te halen. De in 1949 in gebruik genomen nieuwe Alg. begraafplaats (Longway ong.) heeft een gedeelte met graven van in de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde Engelse oorlogsvliegeniers.

De droogloods (Badweg West ong.), gelegen bij de duinpan de ‘Studenteplak’ ten noordoosten van West-Terschelling, is een tweelaags houten gebouw uit circa 1940 dat gebruikt wordt voor de opslag van cranberries.