Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Vlieland (flylân)
(gemeente Vlieland)

Waddeneiland met een ten opzichte van de andere Waddeneilanden afwijkende structuur. De andere eilanden hebben de hoogste duinen aan de westzijde. De rug van hoge duinen ligt op Vlieland juist aan de oostzijde en de ‘staart’ aan de westzijde. Bovendien heeft Vlieland in tegenstelling tot de andere Waddeneilanden vrijwel geen kwelders. Het in de vroege middeleeuwen ontstane eiland werd in 1237 door graaf Willem II van Holland geschonken aan het klooster Ludingakerke bij Achlum. In 1615 kwam het eiland aan de Staten van Holland; waarna het - met uitzondering van de periode 1806-'14 - tot 1942 tot de provincie (Noord-)Holland behoorde. Dankzij de Vlieree - aanlegplaats voor Hollandse zeeschepen - kende Vlieland met de dorpen Oost- en West-Vlieland in de 16de en 17de eeuw een grote bloei. In 1714 trof een overstroming West-Vlieland. Het dorp werd in 1736 ontruimd. Door de aanwezigheid van onderliggende kweldergrond ontstond ten zuiden van het verdwenen dorp een uitgestrekte zandvlakte (de Vliehors). In 1827-'28 kreeg het eiland een haven en werd de wal aan de zuidzijde tot dijk omgevormd (verhoogd in 1934 en in 1987). Vlieland wordt ontsloten door de oost-west lopende Postweg, waarlangs tot 1923 - via Texel - de postverbinding met het vasteland liep. In 1914 stichtte de Leeuwarder Gezondheidskolonie een eerste gebouw in de duinen, waarna vooral in Duinkersoord het toerisme tot ontwikkeling kwam.

Oost-Vlieland (East-Flylân). Streekdorp met bijna stedelijk karakter, ontstaan ter plaatse van een in oorsprong 12de-eeuwse nederzetting die in 1575 door Spaanse en in 1666 door Engelse troepen in brand werd gestoken. In de 17de eeuw werd het dorp in oostelijke richting uitgebreid. De steegjes tussen de huizen worden gloppen genoemd. Na de Tweede Wereldoorlog verrees enige nieuwbouw aan de oostzijde van het dorp. Oost-Vlieland is een beschermd dorpsgezicht.

De (Herv.) Nicolaaskerk (Kerkplein 7), nu SOW-kerk, is een recht gesloten kruiskerk, gebouwd in 1605 als zaalkerk ter vervanging van de in 1245 genoemde St.-Nicolaaskapel. In 1647 voegde men twee dwarspanden toe. Bij herstel in 1840-'44 werd in de zuidwesthoek een kamer voor de kerkenraad aangebouwd. De kerk is gerestaureerd in 1950-'51 en in 1973-'74.

Het interieur wordt gedekt door een houten overwelving met trekbalken, die zijn voorzien van gekerfde inscripties. Ter plaatse van de muuropeningen voor de dwarspanden bevinden zich jukken met de datering ‘1647’. De gaanderij werd in 1669 toegevoegd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (1605) met doophek, een Vroedschapbank (1635), vijf koperen kronen - waaronder één uit 1644 met wapens van het Zweedse koningshuis Wasa geschonken door Louis de Geer -, een Tiengebodenbord (1737) en een in de stijl van J. Courtain gebouwd orgel (1777, gewijzigd in 1879). Verder bevat de kerk talrijke grafzerken, waarvan de oudste uit 1575, en diverse walviskaken die als graftekens voor walvisvaarders op het kerkhof hebben gestaan.

Op het kerkhof stammen de meest rijzige grafstenen uit de 18de eeuw,

Vlieland, Diaconiehuis

Vlieland, Raadhuis

waaronder die voor Aeltje Cornelis Boef († 1719). Interessant zijn ook de marmeren cippus voor L. Zundendorp († 1884), de obelisk voor H. Visser († 1909), met afbeelding van een zeilschip, en de gedenknaald voor J. Tieken († 1927), die bij een reddingsactie verdronk. De huidige steen op het graf van Lancelott Skynner, kapitein van de in 1799 vergane Lutine, is in 1994 aangebracht.

Het voorm. diaconiehuis (Kerkplein 6) is een langgerekt dwars eenlaagspand met opvallend hoge kap en een smal, hoger opgaand middendeel met puntgevel. Het gebouw kwam in 1641 tot stand op basis van een schenking van Abraham Vesinus (1632), maar werd pas in 1662 in gebruik genomen. In 1678 kreeg het een uitbreiding aan de noordzijde. Boven de ingang hangt een houten bord met een gedicht uit 1732. Het pand bleef tot 1949 als diaconiehuis in gebruik, waarna het werd gerestaureerd. Het interieur bevat een kapelgedeelte en een hal, geflankeerd door kamers met schouw en een bedstedewand.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 148) is een eenlaags gepleisterd pand met klokkentoren. Het gebouw werd oorspronkelijk in 1598 gebouwd door Pieter

[p. 302]

Vlieland, Postkantoor

Jacobsz. Holsteyn, toen de burgerlijke gemeente van het eiland werd gesplitst. Bij de herbouw in 1855, naar plannen van A.B. Metz, bleven het oude jaartalcartouche en een gevelsteen met schip (het wapen van Oost-Vlieland) bewaard. Het gebouw is tot 1958 als raadhuis in gebruik geweest.

Het voorm. postkantoor (Dorpsstraat 1) is een opvallend groot pand in neorenaissance-stijl, gebouwd in 1877 naar plannen van C.H. Peters als een sobere versie van zijn Ministerie van Justitie in Den Haag (1876-'83). Sinds 1933 maakt het deel uit van hotel Golfzang. De voorm. openbare lagere school (Dorpsstraat 150) is in 1889 gebouwd als een vierklassige middengangschool en bleef als zodanig in gebruik tot 1959 in gebruik. De onderwijzerswoning (Dorpstraat 131) aan de overzijde stamt uit 1877.

Woonhuizen. De oudere bebouwing van Oost-Vlieland bevindt zich langs de Dorpsstraat. Het belangrijkste huis is het Tromphuis (Dorpsstraat 99), vroeger ‘Landtshuys’ genoemd, een in opzet diep pand met dwars voorhuis en onderkelderd rechterdeel. Het diepe linkerdeel heeft aan de zuidzijde een uitgebouwde kamer. Het kort na 1575 gebouwde huis diende van 1596 tot 1795 als werfkantoor van de Admiraliteit van Amsterdam en het Noorderkwartier. Het is waarschijnlijk zowel in het begin als in het midden van de 17de eeuw uitgebreid en werd verder in de 18de en 19de eeuw gewijzigd. In 1896 kwam het in bezit van de schilderes van zeegezichten Betzy Akersloot-Berg. Na de restauratie door A. Baart in 1958-'59 werd het als museum ingericht. Belangwekkend is de blauwe tegelkamer, waarvan de tegels in 1958 zijn aangevuld met interieuronderdelen uit Workum.

Eén van de weinige tweelaags huizen in het dorp is Dorpsstraat 81. Dit onderkelderde diepe huis heeft een vermoedelijk 17de-eeuwse kern. De meeste andere Vlielandse huizen zijn diepe eenlaagspanden. Goed bewaarde 17de-eeuwse voorbeelden zijn Dorpsstraat 90 (1662) met tuitgevel en Dorpsstraat 92 met trapgevel. Gepleisterde tuitgevels hebben Dorpsstraat 109 en 146 (gedateerd 1678). Huizen met afgeknotte topgevels en een oudere kern zijn: Dorpsstraat 29, 139 (1661) 140 en 147. Enkele in de kern mogelijk 17de-eeuwse huizen hebben een houten voorschot met topmakelaar, te weten: Dorpsstraat 48, 60, 133 en 188. Een 18de-eeuwse kern is mogelijk te vinden in de dwarse huizen Dorpsstraat 4-6 en Dorpsstraat 176. Vergelijkbaar in vorm zijn Dorpsstraat 16 (1878) en Dorpsstraat 143-145 (circa 1900).

Met het in 1898 in chaletstijl uitgevoerde huis Dorpsstraat 5 kwam de woningbouw sinds lange tijd weer op gang. Dorpsstraat 130 (circa 1905) refereert met zijn tuitgevel aan de 17de-eeuwse Vlielandse huizen. Van een klokgevel voorzien is Dorpsstraat 141 (circa 1905). Voorbeelden met gezwenkte gevels zijn: Dorpsstraat 28-30 (circa 1910), Dorpsstraat 41 (circa 1910)

Vlieland, Woonhuizen Dorpsstraat 90en 92

en Dorpsstraat 85 (1915). Niet eilands van karakter zijn de dubbele woning Dorpsstraat 91-93 (1915) en de eenlaags loodswoningen (Havenweg 10-14; 1919). Burgemeester F. Rab liet in 1938 in traditionalistische vormen het opvallend grote huis Dorpsstraat 47 bouwen. Van 1959 tot 1988 diende het als raadhuis en daarna tot 1998 als postkantoor.

Recreatiewoningen. Op Vlieland staan diverse vermeldenswaardige zomerwoningen uit de jaren dertig van de 20ste eeuw. De in 1931 gebouwde woningen Open Zon, Zonnevanck en Zon Rondom (Duinkersoord 55-57) hebben paraboolvormige daken. Van platte daken en een afgeschut terras voorzien zijn de woningen Fazant (Duinkersoord 43) en Koekoek (Duinkersoord 96), beide uit circa 1931. De rond 1930 gebouwde woningen Hof van Aelden (Duinkersoord 12), De Benteng (Duinkersoord 11), Thalia (Duinkersoord 95) en De Klim (Duinkersoord 52; 1931) zijn met pannen gedekt. Hoger opgaand, met een rieten dak en met meer een cottage-karakter, zijn de woningen Drosera (Duinkersoord 94; circa 1930), Hoogduin (Duinkersoord 87; circa 1935), Sperwer (Duinkersoord 90; 1938-'39) en D'Instuif (Duinkersoord 51); de laatste met pannendak.

Horeca. Het Badhotel Bruin (Dorpsstraat 88) werd in 1892 gebouwd voor E. Meijer en kreeg in 1936 zijn huidige naam. Hotel Golfzang (Dorps-

[p. 303]

straat 3) uit 1896 vertoont chaletstijldetails. Café Het Posthuis (Postweg 4) is na 1923 ontstaan door verbouw van een pand uit 1836.

De vuurtoren (tegenover Vuurboetsduin 3) bestaat uit een ronde conische romp van drie bouwlagen, een balustrade en een lichthuis met koepel en draailicht. Oorspronkelijk was deze constructie het bovenstuk van de Buitentoren van IJmuiden, een uit gietijzeren elementen opgebouwde toren, in 1878 uitgevoerd naar ontwerp van Q. Harder door gieterij D.A. Schretlen & Co te Leiden. In 1909 werd de toren op Vlieland herbouwd ter vervanging van een bakstenen voorganger uit 1836. Rond 1950 heeft men de aanbouw met uitzichtpost toegevoegd.

Het reddingsboothuis (Duinkersoord 33) is een sober stenen eenlaagspand uit 1894, naar plannen van A. Kooreman en uitgevoerd door M. Daalder.

De weegbrug (bij Postweg 20) dateert van rond 1930.