Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Twijzel (Twizel)
(gemeente Achtkarspelen)

Langgerekt wegdorp, ontstaan in de 13de eeuw. Het bestond uit enkele op enige afstand van elkaar gelegen buurten. De buurt Optwijzel kreeg in 1698 verbinding met het Kolonelsdiep. Vanaf het begin van de 20ste eeuw zijn de buurten aan elkaar gegroeid.

De Herv. kerk (Tsjerkebuorren 15), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van twee geledingen. De romaanse toren verrees begin 13de eeuw en kreeg bij een gedeeltelijk herbouw in 1787 het huidige zadeldak. De onderste zone wordt versierd door een keperboogfries op deels tufstenen kraagstenen, waarop hier en daar gebeeldhouwde maskers te herkennen zijn. De huidige kerk met geheel blinde noordzijde is gezien de datering op de toskaanse deuromlijsting, in 1692 gebouwd ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. De kerk is in 1981 gerestaureerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel met rococo-details en een herenbank (beide eind 18de eeuw) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1905). Op het kerkhof staan onder meer de grafstenen van de Friese schrijvers

[p. 295]

Twijzel, Boerderij Wedzebuorren 27

J.R. Kloosterman († 1914) en Simke Kloosterman († 1938).

De pastorie (Tsjerkebuorren 24) is een dwars geplaatst huis met opgaand middendeel bekroond door een halsgevel. De geveltop in Lodewijk XIV-vormen is gedateerd ‘1745’ en heeft als opschrift ‘Anton Knock, predikant’.

De Geref. kerk ‘Rehoboth’ (Optwijzel 35) is een zaalkerk in zakelijk-expressionistische vormen, gebouwd in 1934, vermoedelijk naar plannen van T. van der Kooi.

Woonhuizen. Uit 1850 dateert Tsjerkebuorren 26, een breed eenlaagspand met hoger opgaand middenrisaliet. Het Simke Kloostermanhûs (Tsjerkebuorren 27) is een rentenierswoning met aangebouwd koetshuis, gebouwd rond 1860 in sobere neoclassicistische vormen. Een opvallend rijk sierspant heeft het rond 1910 in chaletstijl gebouwde huis Tsjerkebuorren 44, dat vermoedelijk is ontworpen door J.C. Velding. Jugendstil-details hebben

Twijzel, Pastorie

de huizen Wedzebuorren 28 (1905) en Tsjerkebuorren 21 (1915). De in zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerde villa Optwijzel 93 is uit 1935.

Boerderijen. Een mogelijk 18de-eeuwse oorsprong heeft de kleine boerderij Rykswei 2. Kenmerkend voor de streek zijn de kop-hals-rompboerderijen waarvan het voorhuis is voorzien van een omlopende bakgoot. De boerderij Wedzebuorren 27 heeft in de nokanker de datering 1818. Het voorhuis bevat een tegelkamer. Andere karakteristieke kophals-rompboerderijen zijn: Rykswei 4 (1850), Wedzebuorren 23 (1846) en Wedzebuorren 25 (circa 1850). Tsjerkebuorren 49 is een krimpenboerderij (of Oldambster boerderij) uit 1899 met wolfdak en lage vensters op de verdieping. Een dwars geplaatst voorhuis hebben de opvallende boerderijen Optwizel 96 (1898) en Optwizel 34 (1905).

Twijzelerheide (Twizelerheide). Dit dorp ten westen van Twijzel is in de 19de eeuw ontstaan als heidedorp. De Herv. kerk ‘Ebenhaëzer’ (Smidsweg 1) uit 1878 en de Geref. kerk (Bjirkewei 86) uit 1911 zijn T-vormige kerken met houten dakruiter. Op de rond 1870 gestichte Alg. begraafplaats (bij Bjirkewei 32) staat een enkele houten klokkenstoel met zadeldak. Deze werd gebouwd in 1952 als object voor een tentoonstelling in Amersfoort en werd na de tentoonstelling hier geplaatst.

Kootstertille (Koatstertille). Dit langgerekte wegdorp ten zuiden van Twijzel ontstond in de middeleeuwen. Het heette tot 1959 Kooten en bestond

Tzum, Herv. kerk (1989)

uit de kernen Opperkoten en Kootstertille bij de brug (tille) over het Kolonelsdiep. De Herv. kerk (Tillebuorren 42) is een driezijdig gesloten zaalkerk, voorzien van een forse toren van vijf geledingen met achtkantige spits. De kerk met neoclassicistische details verrees in 1882 ter vervanging van een voorganger. In de toren hangt een door Steen en Borchardt gegoten klok (1759). De kerk bevat een door E. Leichel gebouwd orgel (1833). Interessante boerderijen zijn de kophals-rompboerderij De Koaten 17 uit 1772 en de stelpboerderij De Koaten 26 uit circa 1880. De voorm. brugwachterswoning (Alde Hamsterwei 2) is een dwars pand met neoclassicistische details uit 1900. Het in Opperkoten gelegen Poepekrus (bij Harstewei 1) is een mogelijk rond 1580 in de grond uitgegraven en met grint gevuld kruis. Het herinnert aan de doodslag van een ‘poepe’ of ‘hannekemaaier’ (een seizoenarbeider uit Westfalen).