Tjerkwerd (Tsjerkwert)
(gemeente Wûnseradiel)
Terpdorp met een radiale structuur, ontstaan in de middeleeuwen. Vanaf circa 1850 kwam een lintvormige uitbreiding in zuidelijke richting tot stand langs de oostzijde van de Workumertrekvaart.
De Herv. kerk (Kerkstraat 8) is een vijfzijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd mogelijk in de 14de eeuw gebouwd. Het schip is - mogelijk in de 17de eeuw - beklampt en het koor is later gepleisterd. De huidige toren en de westgevel zijn in 1888 gebouwd naar ontwerp van J. van Reenen. In de toren hangt een door Gregorius van Hall gegoten klok (1604). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf (derde kwart 16de eeuw) en heeft een betimmering in Lodewijk XIV-stijl (1725). Tot de inventaris behoren een overhuifde herenbank van de familie Cammingha (17de eeuw), een preekstoel (1725) en diverse 17de- en 18de-eeuwse grafzerken. Verder zijn er fragmenten van enkele aan het eind van de 18de eeuw vernielde graftomben; de portretbusten van Valerius Franciscus Cammingha († 1668) en zijn vrouw Rixt van Donia († 1681) zijn tot één monument samengevoegd.
De voorm. kerk Waltaweg 39 is een zaalgebouw uit 1895, voorzien van een dakruiter met koepeldakje.
Woonhuizen. De voorm. pastorie Kade 9 is een gepleisterd blokvormig eenlaagspand met hoger opgetrokken middendeel voorzien van een klokgevel in Lodewijk XV-stijl uit 1748. Waltaweg 2 en Waltaweg 4 zijn twee vergelijkbare laat-19de-eeuwse, deels onderkelderde, eenlaags woningen met overstekend zadeldak. Het diepe eenlaagspand Waltaweg 35 dateert uit 1897; ernaast staat een timmerwerkplaats. In 1922 gebouwd is Waltaweg 1, een eenlaags huis met een tot topgevel opgetrokken geveldeel.
Boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Senserhuis (Hemdijk 13) dateert uit 1805 en heeft inwendig rijk betimmerde en betegelde woonvertrekken. De kop-rompboerderij Baburen 2 dateert uit 1861 en heeft een onderkelderd dwars voorhuis. Voorbeelden van stelpboerderijen zijn Baburen 7 (1879-'80), met verhoogd middendeel, en Hemdijk 15 (circa 1925), dat expressionistische invloeden vertoont.
Molens. De uit 1882 daterende poldermolen ‘De Babuurster molen’ (Baburen 9) is een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet, een met leipannen gedekte romp en een met zink beklede kap. De molen bemaalde tot 1990 de polder Exmorra-oost. Naast de molen staat het gepleisterde eenlaags molenaarshuis ‘'t Poldehuske’ (Baburen 9), dat mogelijk ook uit 1882 dateert. In Jousterp, ten zuidwesten van Tjerkwerd, staat een grote Amerikaanse windmotor (bij Jousterperweg 6), vervaardigd in 1924. De in 2000 gerestaureerde windmotor bestaat uit een gesloten betonnen onderbouw, een stalen vakwerktoren met platform, een windrad met dertig bladen en twee windvanen.
Auteursrechtelijk beschermd