Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Stiens
(gemeente Leeuwarderadeel)

Terpdorp met gedeeltelijk radiale structuur, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal van de Boorneboezem (Middelzee). De ringweg rond de romaanse kerk is nog duidelijk herkenbaar (Smelbrêge en P. Jellessingel). Ook aan de zuid- en de noordzijde van de kerkterp bevonden zich terpen. De kerk is excentrisch komen te liggen omdat de westzijde van de kerkterp in later tijden is weggeslagen. De bebouwing concentreerde zich langs de Stienservaart, waardoor in zuidelijke richting een langgerekte structuur ontstond. Na de aanleg van de spoorlijn naar Dokkum (1901) kwam aan de oostzijde bebouwing tot stand. Stiens is hoofdplaats van Leeuwarderadeel, waarvan na de verkleining in 1943 enkel het zogeheten Noordertrimdeel zelfstandig bleef. Na de Tweede Wereldoorlog is Stiens een forensendorp van Leeuwarden geworden en is het dorp flink uitgebreid, met name aan de zuidzijde.

De Herv. kerk (P. Jellessingel 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Vitus, is een brede eenbeukige kerk met smaller, vijfzijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van vier geledingen. Rond 1100 verrees het brede romaanse tufstenen schip met - inmiddels verdwenen - gereduceerd westwerk. De muren hebben brede rondbogige spaarvelden met smalle, later dichtgezette, rondboogvensters. Het schip kreeg bij een verhoging in de tweede helft van de 15de eeuw een nieuwe kap met trekbalken en korbeelstellen. Het huidige bakstenen koor stamt uit de 13de eeuw en werd in de 15de eeuw verhoogd. In de 13de eeuw zijn de twee kapellen aan het oosteinde van het schip opgetrokken, waarvan sinds de sloop in 1584 alleen dakmoeten nog zichtbaar zijn. Het koor kreeg in de 19de eeuw een nieuwe sluiting. De zware gotische toren verrees in de tweede helft van de 15de eeuw en werd in 1898 hersteld. In de toren hangen een klok uit 1381, een door Arent van Wou gegoten klok (1509) en een klok van Gregorius van Hall (1607). Bij de torenrestauratie in 1955-'57 is de gotische westingang hersteld. De kerk is in 1974-'75 gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door een opvallend houten tongewelf met verhoogd middengedeelte, aangebracht in de 16de eeuw. Tot de inventaris behoren drie 17de-eeuwse overhuifde herenbanken waarvan één met wapenschild (1635), een preekstoel (tweede kwart 18de eeuw) en een door L.J. en J. van Dam gebouwd orgel (1829-'30), waarbij gebruik is gemaakt van pijpwerk van de orgelmakers Bader en een oudere orgelkast met beelden (1776-'77). Verder bevat de kerk grafzerken uit 1580, een zerk voor Georgius van Burmania († 1634) en Lucia van Dekema († 1625) en een enorme portretzerk voor Philips Boshuysen († 1652) en Anna van Eysinga († 1655).

Op het ruime, omhekte kerkhof bevinden zich onder meer een zerk uit 1601, hergebruikt in 1828, een zerk met driepas voor A.H. Rienks († 1898) en H.R. de Jong († 1908) en een stèle voor de gereformeerde predikant J.C. Raamsdonk (†1903). De pastorie (P. Jellessingel 6) in zakelijk expressionistische vormen dateert uit circa 1935.

De voorm. Geref. kerk (Uniawei 37) is een zaalkerk uit 1878 met later sterk verbouwde voorgevel met sober neoclassicistische pastorie uit 1878.

De Chr. lagere school ‘Paedwizer’ (Petterhûsterdyk 13) is een school

[p. 289]

Stiens, Remise Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij

van vier klassen, gebouwd in 1930 ter vervanging van een oudere school uit 1873 (Hynstewead 37).

Woonhuizen. Het eenlaagspand It Achterbosk 25 is voorzien van de jaartalankers ‘1721’. Sober neoclassicistisch van vorm is het herenhuis Smelbrêge 15 uit 1851. Het rond 1850 gebouwde eenlaags huis Smelbrêge 6 heeft een forse dakkapel met fronton en ionische pilasters. Voorbeelden van middenganghuizen met eclectische details zijn: Uniawei 13 (1864), P. Jellessingel 13 (circa 1870) en Uniawei 29 (circa 1890). Het woonhuis Langebuorren 5 is rond 1900 opgetrokken in neorenaissance-stijl. Jugendstil-vormen hebben Langebuorren 33, gebouwd in 1907 als notariswoning met kantoor, het herenhuis Uniawei 19 (1910) met hoektoren, de winkel Smelbrêge 3 (circa 1910) en de dubbele burgerwoning Uniawei 3-5 (circa 1910). Zakelijk expressionistisch van vorm is het herenhuis Uniawei 43 (circa 1935).

Boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Dokkumer Ee (Tichelwurk 21) dateert uit 1817. De villa-boerderij Lege Hearewei 43 heeft een woonhuisdeel in rijke neorenaissance-stijl uit 1900. De in 1933 gebouwde stelpboerderij Petterhûsterdyk 8 vertoont zakelijk-expressionistische vormen.

Horeca. De herberg De Smalle Brug (Smelbrêge 22) is een fors pand in sobere neoclassicistische vormen uit 1820. De voorm. herberg Het Lands Welvaren (Langebuorren 1), nu ‘St. Vitushûs’ geheten, is een vierkant, gepleisterd, fors huis met twee omlijste ingangen, gebouwd rond het midden van de 19de eeuw.

Molens. De achtkantige stellingkorenmolen De Hoop (Mounepaed 5) heeft een bakstenen voet en een met riet gedekte houten romp. De in 1853 gebouwde molen is in 1992 na brand grotendeels vernieuwd. De in 1880 ter bemaling van de Steenhuisterpolder gebouwde Steenhuistermolen (Wurgedyk 18) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren (gerestaureerd in 2000). Een zelfde opzet heeft De Kleine Molen (bij Bredyk 25), een kleine poldermolen uit 1913, die in 1988 is gerestaureerd en overgebracht naar zijn huidige plaats.

Het voorm. station (Lutskedyk 1-3) is een eenlaags gepleisterd pand met een iets uitspringend middendeel. Het werd in 1900 gebouwd als station eerste klasse van de Noord-Friesche Locaalspoorwegmaatschappij aan de spoorlijn Leeuwarden-Dokkum-Metslawier (opgeheven in 1936). In de nabijheid staat de voorm. remise (Lutskedyk 7), een rond 1900 in vakwerkbouw uitgevoerde dubbele remise met oorspronkelijk vijf deuren.

Het monument voor P.J. Troelstra (bij Langebuorren 49), in 1933 vervaardigd door Tj. Visser, eert ‘Piter Jelles’ niet als politicus, maar als dichter.