Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Stavoren (Starum)
(gemeente Nijefurd)

Kleine stad, ontstaan in de 9de eeuw aan de Zuiderzeekust. Het vroeg-middeleeuwse gedeelte van de nederzetting is bij een overstroming verloren gegaan. De huidige rechthoekige stadsstructuur, evenwijdig aan de kust, kwam in de 11de en 12de eeuw tot stand langs de Voordelft toen Stavoren zich ontwikkelde tot belangrijke haven- en handelsstad. Stavoren kreeg vóór 1077 stadsrechten en is daarmee de oudste stad van Friesland. De eerst onder Hollands bestuur staande stad werd in 1414 definitief Fries en trad toen toe tot het Hanzeverbond. Nog in de middeleeuwen kwam er een

[p. 287]

Stavoren, Binnenstad vanuit het zuiden

einde aan de bloeitijd van Stavoren. Rond 1585 legde men rondom de stad verdedigingswerken aan met een stadspoort, vijf bastions en ten oosten van de Achtergracht - tot dan toe de buitengracht van de stad - de thans nog aanwezige stadsgracht langs De Schans. Mede door de verdere economische neergang in de loop van de 18de eeuw en 19de eeuw werd een groot deel van de bebouwing in de binnenstad afgebroken. De in 1883-'85 aangelegde spoorlijn van Leeuwarden naar Sneek en Stavoren sloot aan de noordzijde van de stad aan op het spoorveer naar Enkhuizen. Na de Tweede Wereldoorlog is in het dun bebouwde zuidelijke stadsdeel de open ruimte met nieuwbouw opgevuld en is de stad buiten de stadsgracht aan de oostzijde uitgebreid. In de jaren zestig zijn aan de zuidzijde de Johan Frisosluis en het J.L. Hooglandgemaal aangelegd, en voor de belangrijk geworden watersport een jachthaven. Het havengebied aan de noordzijde wordt momenteel heringericht. Stavoren is een beschermd stadsgezicht.

De Herv. kerk (Voorstraat 69), gelegen achter de bebouwing van de Voorstraat, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een kleine geveltoren en een neoclassicistische ingangsomlijsting. De kerk werd in 1861 gebouwd naar ontwerp van meester-timmerman J.A. Bokma ter vervanging van een 16de-eeuwse voorganger. In de geveltoren hangt een door Hans Falck gegoten klok (1629). De kerk bevat een door Meije en Wiebe Meijes met gebruik van oudere kastdelen en pijpwerk gebouwd orgel (1785).

Overige kerken. Uit 1858 dateert de Doopsgez. kerk (Voorstraat 43), een driezijdig gesloten zaalkerk met aan de voorzijde een gepleisterde topgevel. De Geref. kerk (Schans 10) is een eenvoudige zaalkerk uit 1884.

Het voorm. raadhuis (Voorstraat 94-96) is een fors blokvormig pand uit circa 1880 met bakstenen dakkapel en eclectische details. Naast de ingang staat een laat-middeleeuwse, van Ölandsteen gemaakte stoepsteen, waarschijnlijk afkomstig uit Tallinn (Estland). Het interieur bevat zes behangselschilderingen met bijbelse taferelen (1776), vervaardigd door E.V. Hoek.

Woonhuizen. Het blokvormige eenlaagspand Voorstraat 51, met portiek en hoger opgetrokken middenrisaliet, is rond 1880 gebouwd. Tot de rond 1900 aan de Burgemeester Albertstraat tot stand gekomen huizen behoren de reeks in kalkzandsteen opgetrokken eenlaags huizen Burg. Albertstraat 4-14, waarvan de hoekpanden zijn voorzien van een hoger opgetrokken geveldeel, het diepe huis Burg. Albertstraat 18 en het woon- en winkelpand Burg. Albertstraat 11 met bakstenen dakkapel. Eveneens rond 1900 gebouwd is het middenganghuis Voorstraat 3 met portiek en bakste-

[p. 288]

nen dakkapel. Uit de eerste helft van de 20ste eeuw dateren de eenlaagspanden Voorstraat 128 (circa 1920), met mansardedak, en Schans 45-47 (circa 1930) met overstekende zadeldaken. Het café Schans 23 is een dwars pand met hoger opgetrokken middendeel, gebouwd rond 1890. Het interieur bevat muurschilderingen van D. Kubbe, die hij in 1913 heeft aangebracht in ruil voor kost en inwoning.

De voorm. zeesluis (bij Noord 16) stamt in opzet uit 1576 en werd in 1894 verlengd en van ijzeren deuren voorzien. Na de aanleg van de Johan Frisosluis aan de zuidkant van de stad in 1966 heeft men de oude sluis in 1979 gerestaureerd. Toen is ook naar oud model een nieuwe houten ophaalbrug met ronde hamei geplaatst.

Het havenkantoor met sluiswachterwoning (Noord 16) is een in opzet 18de-eeuws pand dat de huidige vorm in 1894 heeft gekregen.

Het voorm. rijkspeilschaalhuisje (Havenweg 13) uit 1880 is een klein gebouw met zadeldak en jongere aanbouw. Bij de havenmonding staan op de havenpieren twee lage havenlichten (Havenweg ong.) en een hoge lichtopstand (Kooijweg ong.), alle uit circa 1885. De lichtopstand bestaat uit een open gietijzeren constructie van vier etages met daarop een lichtkoepel.

Het J.L. Hooglandgemaal (Zuiderweg ong.), gelegen nabij de Johan Frisosluis (1966) waar het Johan Frisokanaal in het IJsselmeer uitmondt, is in 1968 gebouwd naar ontwerp van P. de Vries. Het moderne hoge en lichte hoofdgebouw met machinehal heeft een iets gebogen plattegrond. In de machinehal staan vier horizontale schroefpompen.

Molkwerum (Molkwar). Dit dorp ten noordoosten van Stavoren wordt voor het eerst vermeld in 1320 als Molkemannahusen. De (Herv.) Lebuïnuskerk (Tsjerkestrjitte 14) is een driezijdig gesloten zaalkerk met ongelede zadeldaktoren. In de uit 1799 daterende toren hangen twee door Jacob Noteman gegoten klokken (1649). De huidige kerk met neoclassicistische invloeden kwam in 1850 tot stand. De pastorie (Tsjerkestrjitte 7) dateert uit circa 1885. Woonhuizen. Het kleine, in 1697 gebouwde, huis Hellingstrjitte 8 heeft een topgevel met een siermetselwerk, vlechtingen en toppilaster. Voorbeelden van middenganghuizen zijn De Wymerts 12 (1886) en Hellingstrjitte 23 (circa 1900). Rond 1890 als onderwijzerswoning gebouwd is het huis Tsjerkestrjitte 6, met een tot dakkapel opgetrokken geveldeel. Zakelijk expressionistische kenmerken vertoont Stationswei 10 (1937). De voorm. Doopsgez. kerk (De Hellingstraat 11) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit 1910. Een moderne stelpboerderij is Seelaantsje 1 (circa 1925). Ten oosten van Molkwerum staat aan de Kruisvaart een grote Amerikaanse windmotor (Stationswei 40) uit 1925. Deze windmotor van het merk Hercules bestaat uit een onderbouw in beton en baksteen, een stalen vakwerktoren met platform en een windrad met dertig bladen en twee windvanen.