Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Schiermonnikoog (Skiermûntseach)
(gemeente Schiermonnikoog)

Waddeneiland, ontstaan in de vroege middeleeuwen, genoemd naar de eerste eigenaars, de in het grijs (schier) geklede monniken van het cisterciënzerklooster Klaarkamp bij Rinsumageest, die hier een uithof stichtten. De 13de-eeuwse kapel van de oorspronkelijk meer westelijk gelegen tot nederzetting uitgegroeide uithof werd in 1465 tot parochiekerk verheven. In 1580 kwam het eiland als domeingoed aan Friesland en in 1638 kreeg Johan Stachouwer het als hoge heerlijkheid in bezit. Hij stichtte er het huis Binnendijken. Stormvloeden in 1717 en 1720 overspoelden de oorspronkelijke nederzetting, waarna deze werd verlaten. De laatste resten van de kerk en de huizen zijn in 1757 gesloopt. Vanaf 1756 stichtte men meer oostelijk een nieuw dorp, Schiermonnikoog, waaromheen zich in de loop der tijd een hoefijzervormige ring van hoge duinen vormde. In de 18de eeuw waren de koopvaardij en de walvisvaart de belangrijkste bronnen van bestaan. Na de verkoop van het eiland door de familie Van Starkenborch Schachouwer aan mr. J.E. Banck in 1859, liet deze aan de zuidzijde een nieuwe zeedijk aanleggen (1860; verhoogd in 1963 en 1987). In 1892 ging het eiland over aan graaf H. von Bernstorff-Wehningen en in 1945 kwam het aan de Staat der Nederlanden. Een in 1959 aangelegde stuifdijk beschermt de kwelders aan de oostzijde. Schiermonnikoog is een streekdorp dat ook Oosterburen wordt genoemd. Karakteristiek is de regelmatige verkaveling langs drie evenwijdige wegen of streken. De Middenstreek en de Langestreek zijn van elkaar gescheiden door een breed soort brink. De Langestreek zet zich oostwaarts voort, voorbij de kerk in de richting van Huis Rijsbergen. Het strandhotel uit 1885, dat in 1923 door duinafslag in zee stortte, vormde met Hotel Van der Werff - in het dorp - de basis van de toeristische ontwikkeling. In de noordwestelijke duinen werden veel recreatiewoningen gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het dorp aan de zuidwestzijde enige nieuwbouw. Het dorp Schiermonnikoog (Oosterburen) is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Ds. H.W. Hundlingiuspad 8) is een recht gesloten zaalkerk

[p. 266]

Schiermonnikoog, Hotel Van der Werff

met geveltoren, gebouwd in 1866 ter plaatse van een voorganger uit 1762. De torenopbouw met naaldspits werd in 1908 toegevoegd. Hierin hangt een door Jacob Noteman gegoten klok (1649). Het interieur is in 1967 vernieuwd. Tot de inventaris behoren een preekstoel uit 1866, een orgel uit circa 1895 en een uit Musselkanaal (Gr.) afkomstig doopvont. Op het kerkhof ligt een uit de oude kerk afkomstige zerk (1658) voor Gertie Cornelis, vrouw van Petrus Marswal, tonnen- en convooimeester van Friesland. Verder bevinden zich hier een grafsteen voor W. Dijk († 1904), directeur van de zeevaartschool, en een graf met hardstenen postament voor N.J. van der Worm († 1863), vervaardigd door Switters en Terpstra. De oude voorm. pastorie (Nieuwestreek 2) dateert uit circa 1866.

De R.K. St.-Egbertuskerk (Badweg 69) is een kleine kruiskerk met dakruiter en portiek, gebouwd in 1914-'15 naar een ontwerp met rationalistische details van A.Th. van Elmpt. De kerk bevat het originele meubilair met kerkbanken en biechtstoel.

Hotel ‘Van der Werff’ (Reeweg 2) bevat in de kern delen van het in 1726 gebouwde recht-, raad- en posthuis. Dit gebouw werd rond 1830 ingericht tot pension (De Boer). S. van der Werff liet het pand in 1914-'15 verbouwen en vergroten naar plannen van J. van Lenning. In de gelagkamer bevindt zich de gevelsteen van het rechthuis, met het wapen van de familie Stachouwer. Schuin tegenover het hotel staan twee walviskaken.

Het raadhuis (Nieuwe Streek 5) is een eenlaagspand met neoclassicistische details, gebouwd in 1857 naar plannen van A. Raadsma. Sinds 1979 maakt het deel uit van het nieuwe gemeentehuis.

De openbare lagere school ‘De Aude Schuele’ (Badweg 1) is een tweeklassige school met onderwijzerswoning (Badweg 3) uit 1915.

Huis Rijsbergen (Het Kanaal 2), ook ‘De Borch’ genoemd, is een fors landhuis, gebouwd in 1757 voor Tjarda van Starkenborch Stachouwer, heer van Rijsbergen, ter vervanging van het huis Binnendijken. Rond 1860 kreeg het zijn huidige aanzien met neoclassicistische ingangspartij en flankerende dwarse aanbouwen. Momenteel dient het als jeugdherberg.

Woonhuizen. De oudste woningen in Oosterburen zijn Middenstreek 27 (1721) en Marten (Middenstreek 60; 1724). De meeste woningen stammen van na 1756 en werden mogelijk gebouwd door timmerman Marten Lammerts. Het zijn diepe eenlaagspanden, die doorgaans bestonden uit twee ruggelings tegen elkaar geplaatste kamers. Inwendig liep langs de ene zijmuur een gang met ter plaatse van een verbreding een kookplaats. Langs de andere lage zijgevel (laagwand) waren de bedsteden geplaatst. De schouw stond tegen de geknikte tuitgevel en tussen voor- en achterkamer lag de opgang naar de zolder. De huizen hadden niet zelden een dubbele bewoning, waartoe voor en achter het huis een pad liep, zoals bij de Langestreek en Langestreek om'e Noord. Goed bewaard gebleven zijn Langestreek 26 (1758), 52 (1759) en 54 (1759). Diverse van de tussen Middenstreek en Voorstreek gebouwde huizen hebben aan de zijde van de Voorstreek een uitgebouwde kamer, een zogeheten ‘lytj hús’ (Lithuus), die als zomerkamer werd gebruikt. Voorbeelden hiervan zijn Middenstreek 5 en 49. Het in 1762 gebouwde en rond 1975 verbouwde huis Pathmos (Langestreek 1-3) bevat mogelijk een 18de-eeuws bedschot. Andere voorbeelden van 18de-eeuwse woningen zijn Middenstreek 24 (1774) en Langestreek 40 (1794). Bij het huis Schierstins (Voorstreek 36) is de trapgevel in 1926 met oudere baksteen opnieuw opgetrokken ter vervanging van een gevel uit 1806. Het interieur bevat onder meer een tegeltableau met oorlogsschepen (1779). Van recenter datum zijn het huis Langestreek 18 (circa 1860) en het winkelpand Middenstreek 12 (1927). De in 1949-'50 gebouwde huizen Langestreek 10-14 en Langestreek 22 zijn moderne kopieën van het traditionele woningtype.

Recreatiewoningen. Op Schiermonnikoog staan enkele vermeldenswaardige vooroorlogse zomerwoningen. De in 1917 voor dhr. Timmer gebouwde woning Enno (Badweg 43) is opgetrokken met asbestcementplaten en beton. De woningen Opduin (Badweg 30; 1913) en Anagber (Badweg 115; 1917) zijn beide rond 1920 op hun huidige plaats herbouwd. De toenmalige eigenaar van het eiland, graaf Von Bernstorff-Wehningen, bepaalde dat de huizen in de duinen rieten daken moesten hebben. Voorbeelden van huizen met rieten daken zijn Tirelire (Badweg 16; circa 1925), Efkes lins (Vuurtorenpad 26; circa 1930), De Bungalow (Vuurtorenpad 22; circa 1930), De Orebijt (Badweg 18; 1937) en De Horst (Vuurtorenpad 24); het laatste is rond 1936 gebouwd naar plannen van P. Venstra.

Vuurtorens. De vuurtoren Vuurtorenpad

[p. 267]

Schiermonnikoog, Recreatiewoning Enno

28 bestaat uit een ronde conische romp van acht bouwlagen met dubbele balustrade en een lichthuis met koepel en draailicht. De bepleisterde bakstenen toren met hardstenen voet en ingangsomlijsting verrees in 1853-'54 naar plannen van H.G. Janssen. De vuurtorenwachterwoningen (Vuurtorenpad 30-32) dateren uit circa 1880. De oorspronkelijk identieke voorm. vuurtoren Karrepad ong. dateert eveneens uit 1854. Deze vuurtoren werd in 1911 buiten gebruik gesteld en tussen 1950 en 1992 als watertoren gebruikt. Op de met koper beklede koepel bevindt zich een beeld van een schiere monnik (1950), naar ontwerp van architect J. Glastra.

De bunker Wassermann (Prins Bernhardweg ong.) is op de Friese eilanden het best bewaarde overblijfsel van een rond 1943 gebouwde Duitse Marineflakbatterie.

Schiermonnikoog, Recreatiewoning De Orebijt

De begraafplaats ‘Vredehof’ (Reddingsweg ong.) werd in 1917 gesticht als laatste rustplaats voor aangespoelde oorlogsdrenkelingen uit de Eerste Wereldoorlog en deed als zodanig ook dienst in de Tweede Wereldoorlog. Ook de stichter van het kerkhof, S. van der Werff († 1955), ligt hier begraven. Het baarhuisje uit 1925 is ontworpen door K. Kuiper.