Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Sexbierum (Seisbierrum)
(gemeente Franekeradeel)

Terpdorp, ontstaan in de 8ste eeuw op een kwelderwal en oorspronkelijk door een wadgeul gescheiden van Pietersbierum. Rond de kerk kwam een dorpskern tot ontwikkeling met huizen voor ambachts-, koop- en zeelieden. De belangrijkste wegen waren het Tsjerkepaed en de Alde Buorren, het pad naar de Sexbierumervaart, oorspronkelijk de (hierboven genoemde) wadgeul. In aansluiting op deze vaart groef men rond 1500 in noord-zuid-richting een vaart parallel aan de Alde Buorren. Het pad langs deze dorpsvaart ontwikkelde zich tot de belangrijkste doorgaande weg (Kade, Nye Buorren, Tsjerk Hiddesstrjitte). Door demping van de vaart in 1961 ontstond een brede dorpsstraat. Na de Tweede Wereldoorlog is Sexbierum aan de zuidzijde uitgebreid.

De Herv. kerk (Tsjerkepaed 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Sixtus, is een gepleisterde eenbeukige kerk met halfrond gesloten koor en een toren van vijf geledingen met ingesnoerde spits. In de 13de eeuw kwamen kort na elkaar een tufstenen kerk en toren tot stand. In de noordgevel zijn de oorspronkelijke met kraalprofielen omlijste rondboog vensternissen nog zichtbaar. Twee laat-gotische ingangen (begin 16de-eeuw) gaan schuil onder de in 1772 aangebrachte bepleistering van het schip. De noordelijke dwarsarm van het door de kloosterlingen van Kloosterlidlum in de 15de eeuw aangebrachte transept, werd in 1772 vervangen door een consistoriekamer annex schoolruimte; de zuidelijk dwarsarm werd gesloopt. De toren is in 1905 beklampt. Erin hangt een door Geert van Wou en Johan Schonenborch gegoten klok (1513).

Het kerkinterieur is in 1866 gestuct door J.E. Martens, nadat in 1861 het koor bij de kerkruimte was getrokken. De belangrijkste inventarisstukken zijn de rijk versierde preekstoel in Lodewijk XV-stijl en het bijbehorend doophek, in 1768 vervaardigd door Johannes George Hempel. Van zijn hand is ook de eikenhouten betimmering. De orgelkast is in 1767 vervaardigd door A.A. Hinsz en wordt bekroond door drie beelden naar ontwerp van Johannes George Hempel; het instrument is in 1924 vernieuwd door Bakker & Timmenga met behoud van enig pijpwerk uit 1767.

De pastorie (De Terp 1) is een eclectisch middenganghuis uit circa 1860. Geref. kerken. De voorm. Geref. kerk Achterom 2 is een recht gesloten, neogotisch zaalgebouw uit 1882. Het heeft dienst gedaan tot de opening van de Geref. kerk Tsjerk Hiddesstrjitte 25. Deze T-vormige kerk met terzijde geplaatste toren en expressionistische details dateert uit 1927.

De voorm. Chr. lagere school (De Terp 3) is rond 1900 gebouwd als een drieklassige school met neorenaissance-detaillering. De naastgelegen gepleisterde onderwijzerswoning en Geref. pastorie (De Terp 5 en 7) dateren uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. Mogelijk 18de-eeuws zijn de huizen Alde Buorren 1 en 3. Een gevelsteen met de afbeelding van een zeilboot in de gevel van nummer 3 verwijst naar de zeelieden die voorheen in dit dorp woonden, zoals luitenantadmiraal Tsjerk Hiddesz. Jonkvrouwe Collot d'Escury liet in 1857 de Walburgastate (Walburgastrjitte 14) bouwen, een eclectische herenhuis met houten veranda. Dit oorspronkelijk binnen de grenzen van Pietersbierum gelegen

[p. 268]

Sexbierum, Windmolen De Korenaar

pand is van 1903 tot de opheffing van de gemeente Barradeel in 1984 als gemeentehuis in gebruik geweest. Het huis Adelen (Latsmaleane 10) is een wit gepleisterd eclectisch herenhuis, gebouwd rond 1860 op de plaats van het voormalige huis Adelenburgh.

Windmolen ‘De Korenaar’ (Hearewei 30) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen op een met hout beklede onderbouw. De molen werd in 1868 na brand herbouwd als koren- en pelmolen. In 1933 is de pellerij verwijderd. In 1995 heeft de laatste restauratie plaatsgevonden.

Het poortgebouw van de Liauckemastate (bij Liauckemalaan 2), gelegen ten noorden van Sexbierum bij het deels omgrachte stateterrein, dateert uit 1604. Het is opgetrokken in verschillende steenformaten en heeft een zadeldak tussen schoudergevels, voorzien van toppilaster en duivengaten. De ingangsgevel bevat een wapensteen. De in 1824 gesloopte state had mogelijk een 13de-eeuwse stins als kern. Op het omgrachte terrein staat nu de kop-hals-rompboerderij Liauckamalaan 2 uit 1862, met een deels onderkelderd voorhuis, een met riet gedekte schuur, een stookhok en een gedeeltelijk 19de-eeuwse daglonerswoning (Liauckamalaan 4).

Boerderijen. In de omgeving van Sexbierum liggen enkele interessante boerderijen. De Eelsma State (Hoarnestreek 7) is een 19de-eeuwse boerderij van het hoekplaatstype. De met dwars voorhuis opgezette kop-hals-rompboerderij Frjentsjerterdyk 1 dateert uit 1853; het interieur bevat de originele neoclassicistische betimmering. Rond 1875 gebouwd is het gepleisterde dwarse voorhuis van de boerderij Vredenoord (Latsmaleane 3). De kop-hals-rompboerderij Latsmastate (Latsmaleane 1) heeft een groot wit gepleisterd eclectisch voorhuis uit circa 1880, voorzien van pilasters, balustrade langs de dakvoet en decoratieve opzetstukken boven de vensters. De boerderij staat op het deels omgrachte terrein van een voorganger. Eveneens in eclectische vormen uitgevoerd is de stelpboerderij Frentsjerterdyk 16 uit 1892.

Pietersbierum (Pitersbierrum). Dit terpdorp ten zuidwesten van Sexbierum is in de 8ste eeuw ontstaan op een kwelderwal. Het dorp is genoemd naar de apostel Petrus, aan wie oorspronkelijk de kerk gewijd was. De Herv. kerk (Tsjerhôfspaed 1) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van

Pietersbierum bij Sexbierum, Herv. kerk

Sexbierum, Poortgebouw Liauckemastate

een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De neoclassicistische kerk kwam in 1845 tot stand naar ontwerp van Th.A. Romein ter plaatse van een in 1843 afgebrande voorganger. De toren met neogotische elementen verrees in 1878. De bouwdata zijn vastgelegd op gevelstenen in de koormuur en naast de kerkdeur. Het interieur wordt gedekt door een gestuct houten gewelf. De kerk bevat een wit geschilderde preekstoel versierd met blauwe en gouden biezen. Rond de kerk ligt een verhoogd kerkhof met drie gietijzeren toegangshekken uit circa 1870. De voorm. pastorie (Tsjerkhofspaed 3) bestaat uit een restant van een mogelijk 18de-eeuwse havezate - die in 1890 deels in vlammen is opgegaan - en een in 1891 opgetrokken bouwdeel in neorenaissance-stijl met overhoekse toren. Interessante boerderijen bij het dorp zijn de kop-hals-rompboerderijen ‘Gerbrandastate’ (Hoarnestreek 7-9; 1858) en Hoarnestreek 2 (circa 1875), met vrijstaand bakhuisje, en verder de stelpboerderijen Hearewei 6 (circa 1880) en Hearewei 16 (circa 1870); de laatste met ingangsomlijsting en zaadzoldervensters in de als risaliet uitgebouwde voorgevel.

Oosterbierum (Easterbierrum). Dit terpdorp ten noordoosten van Sexbierum is ontstaan in de 8ste eeuw op een kwelderwal. Als gevolg van de doorsnijding van het dorp door de voormalige vaart naar Tzummarum staat de kerk niet in het centrum maar aan de zuidzijde van het dorp. De Herv. kerk (Haerdawei 1), oorspronkelijk gewijd aan

[p. 269]

Pietersbierum bij Sexbierum, Boerderij Hoarnestreek 2

St. Georgius, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, aangebouwde consistorie en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. Het westelijke deel van het schip kwam waarschijnlijk rond 1200 tot stand, het oostelijke deel in de 14de eeuw. In de 16de eeuw heeft men het schip verhoogd en de grote spitsboogvensters aangebracht. Tegen de zuidgevel staat een laat-gotisch portaal met een rood gepleisterde omlijsting voorzien van een davidster in het boogveld. In de 16de eeuw verrees ook de toren, die tot 1766 een stenen spits had. De in 1990 gerestaureerde toren bevat een door Petrus Overney gegoten klok (1709). De consistorie aan de zuidzijde van de kerk dateert blijkens de jaartalankers uit 1709. De noordingang is uit 1860, het jaar waarin tevens de, inmiddels weer verwijderde, bepleistering van het interieur werd aangebracht.

Tot de inventaris behoren een rijk versierde preekstoel met doophek (1713) vervaardigd door Jaan Oenema. De lezenaar, zes gezangborden, enkele mannenen vrouwenbanken met gesneden zijstukken en een tweevoudig overhuifde herenbank met het wapenschild van de familie Idsenga zijn mogelijk ook van zijn hand. Het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1868) staat op een orgelgalerij met een wand van schotwerk en getordeerde kolommen. In het koor ligt een grafzerk uit 1747. De Geref. kerk (De Terp 10) is een eenvoudige recht gesloten zaalkerk uit 1888 met een door pilasters gelede voorgevel met eclectische en neogotische details. De naastgelegen pastorie dateert uit dezelfde tijd.