Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Oudega (Aldegea)
(gemeente Smallingerland)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een zandrug. In de loop van de tijd ontwikkelden zich enkele buurten en bij de kerk ontstond een kleine kern. Tot de Franse tijd was Oudega hoofdplaats van de grietenij Smallingerland. De in 1660 gebouwde Haersmastate werd in 1841 gesloopt. Via het Ouddiep heeft Oudega verbinding met de Wijde Ee. De haven is in 1981 tot jachthaven omgevormd.

De Herv. kerk (Buorren 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Agatha, is een forse eenbeukige kerk met recht gesloten koor en een ongelede toren met tentdak. De kerk werd begin 12de eeuw in tufsteen opgetrokken met aan de buitenzijde een geleding in twee zones; beneden spaarvelden met telkens twee gekoppelde rondbogen, boven kleine rondboogvensters. Tegen de blinde westgevel verrees rond 1250 de romaanse toren, waarvan de tufstenen spits in 1888 is vervangen door het huidige, in baksteen gemetselde, tentdak. In de toren hangen een 14de-eeuwse klok en een klok uit 1949; verder bevindt zich hier een houten blok voor het vastketenen van misdadigers.

De kerk heeft de nodige wijzigingen ondergaan. Waarschijnlijk in de 14de eeuw kreeg de kerk het huidige gotische koor en twee nieuwe toegangen. Ook werd de kap steiler gemaakt. De koorsluiting verving men in 1599 door de huidige oostgevel, waarbij de kap en de kapvoet zijn verlaagd. In 1717 kregen de oostgevel en het schip nieuwe rondboogvensters. Bij een verbouwing in 1875 werden de muren en de kap weer verhoogd. Ten slotte heeft men bij de restauratie in 1921, naar plannen van G.J. Veenstra, aan de noordzijde de romaanse indeling hersteld.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf, aangebracht in 1921 en door J. Por voorzien van ornamentranden. De kerk bevat enkele vroege sarcofagen en deksels in rode Bremer zandsteen, een 17de-eeuwse preekstoel, vier gebrandschilderde ramen met wapenseries (1717) - vervaardigd door Hendrick Busch, Douwe Feenstra en Piebe Harmens - en een door L. van Dam gebouwd orgel (1875; uitgebreid in 1921 door Bakker & Timmenga). Aan de aanzienlijke familie Van Haersma herinneren de herenbank (begin 17de eeuw), zes rechtop geplaatste, rijk gebeeldhouwde hardstenen zerken (17de/18de eeuw) en een belangwekkende serie van elf rijk versierde rouwborden (1707-'92).

De voorm. pastorie (Buorren 7) stamt in oorsprong uit 1743. Naar plannen van B. Kloosterman kreeg het in 1910 zijn huidige gepleisterde aanzien in jugendstilvormen. Daarbij zijn in het hoger opgaande middendeel enkele elementen van de 18de-eeuwse klokgevel hergebruikt. Ook het voorm. verenigingsgebouw (Fabrykswei 6) dateert uit 1910.

Oudega (Smallingerland), Pastorie

[p. 250]

De Geref. kerk (Buorren 31) is een zaalkerk met geveltoren, gebouwd in 1910 met rationalistische details en jugendstil-verwijzingen.

Het voorm. rechthuis (Buorren 11) is een dwars eenlaagspand met Vlaamse puntgevel, met daarin een gevelsteen met een geblinddoekte Vrouwe Justitia, gedateerd ‘1738’. Het huis is in 1993 gerestaureerd.

De openbare lagere school (Buorren 39) is een tweeklassige school uit circa 1890, die rond 1920 met een klas is uitgebreid.

Woonhuizen. Het diepe pand Buorren 19 heeft mogelijk een 18de-eeuwse oorsprong. Het pand kreeg recent een nieuwe voorgevel. Mounehoek 4 werd in 1908 met jugendstil-vormen gebouwd als molenaarshuis. Van de in 1908 gebouwde stellingmolen resteert de romp en een uit 1918 stammend pakhuis.

De Blauwe steen (bij Aldegeasterdyk 30) is een omhekte granieten kei, die al uit 1664 bekend is en die de grens tussen Oudega en Nijega markeert.

Nijega (Nyegea). Dit dorp ten noordoosten van Oudega is in de late middeleeuwen ontstaan als streekdorp. De Herv. kerk (Hearrewei 1) is een recht gesloten, deels spits. De met neoclassicistische en neorenaissancedetails uitgevoerde kerk verrees gepleisterde zaalkerk, voorzien van een toren van twee geledingen met achtkantige in 1893-'94 naar plannen van D.D. Duursma ter plaatse van een voorganger. In de toren hangt een klok uit 1381. Bij een restauratie in 1957, naar plannen van J. Baart, is de kerk inwendig bijna geheel vernieuwd. Het orgel is in 1893 gebouwd. Uit die tijd dateren ook het fraaie gietijzeren hek rond het kerkhof, de kosterswoning (Kommisjewei 2) en het rijker eclectisch vormgegeven pand Kommisjewei 10, vermoedelijk de pastorie. Het eenvoudige tolhuis (Hearrewei 3) dateert uit circa 1890. De boerderij Aldegeasterdyk 6 is in 1937 gebouwd naar plannen van L. Alssema.