Oentsjerk (Oenkerk)
(gemeente Tytsjerksteradiel)
Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op een zandrug, met aan de westzijde de wat afzijdig gelegen kerk en bebouwing langs de weg van Leeuwarden naar Dokkum. Van de states bij het dorp werd de Eysingastate in 1759 en de Heemstrastate rond 1970 gesloopt. Na de Tweede Wereldoorlog is Oentsjerk vooral aan de oostzijde uitgebreid.
De Herv. kerk (Wijnserdijk 9), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ongelede zadeldaktoren. Het huidige laat-romaanse schip verrees rond 1230 ter plaatse van een smallere 12de-eeuwse voorganger. Tegen het schip werd in de 14de eeuw de toren aangebouwd. In het muurwerk van het schip zijn de aanzetten zichtbaar van aanbouwen, mogelijk gebouwd rond 1500 en vermoedelijk begin 17de eeuw gesloopt. De toren is waarschijnlijk bij een reparatie in 1656 aan twee zijden beklampt en voorzien van het huidige zadeldak. In de toren hangt een door Herman gegoten klok (1493). De tegenwoordige koorsluiting stamt uit de 19de eeuw. De kerk is in 1937 en in 1974-'76 gerestaureerd.
Tot de kerkinventaris behoren een geschilderde preekstoel in maniëristische vormen (1632), vervaardigd door Dirck Claesz., een overhuifde herenbank (1641) en een door P. van Oeckelen gebouwd orgel (1872). Verder bevat de kerk een zandstenen epitaaf (1625) voor Jelte van Eysinga en zes rouwborden, waaronder één met krijgsattributen voor Feye van Heemstra (1748). Sinds de restauratie van 1937 staan in de benedenruimte van de toren enkele interessante zerken opgesteld, zoals de door Vincent Lucas gemaakte grote hardstenen zerk in vroege renaissancevormen voor Aede van Eysinga († 1551) en Tieth van Sieckema († 1555). Andere zerken zijn onder meer die uit 1621 voor Aede Eysinga († 1619), gesigneerd (Y)R, en die voor kapiteinter-zee Jan de Wit († 1786). Op het kerkhof bevinden zich twee 17de-eeuwse zerken en de omhekte grafkelder van de familie Van Heemstra. In de koorsluiting is een door H. Krop vervaardigde bronzen gedenkplaat voor M.Th. van Welderen baron Rengers († 1945) ingemetseld.
De Geref. kerk (Rengerswei 15) is een zaalkerk uit 1874 met ranke dakruiter. Bij een verbouwing in 1907, naar plannen van Y. van der Veen, kreeg de kerk een T-vormige opzet.
De voorm. Chr. lagere school (Rengerswei 21) is in 1899 gebouwd als een vierklassige gangschool.
De
Staniastate (Rengerswei 98) is een landhuis met middenrisaliet, dubbele dakkapel en een balkon op twee corintische hardstenen zuilen. Het oorspronkelijke huis werd in de 16de eeuw gesticht door Jeppe van Stania. In 1738 liet Hans Hendrik van Haersma een nieuw huis bouwen, dat in 1813 grotendeels afbrandde. Vermoedelijk zijn de resten verbouwd tot boerderij achter het huidige huis (afgebroken in 1953). Het huidige neoclassicistische huis kwam in 1854 tot stand voor T.M.T. Looxma. In 1934 werd het huis een ‘uithof’ van het Fries Museum, waartoe het in 1939 een aanbouw kreeg. Inwendig resteren nog elementen van stijlkamers die toentertijd in het pand waren ingericht. Sinds 1978 huisvest het gebouw een adviesbureau. De rond 1738 naar plannen van Johann Hermann Knoop aangelegde formele tuin werd in 1821 voor Jan Hendrik van Boelens omgevormd tot een
parkaanleg in landschapsstijl, naar plannen van L.P. Roodbaard, met een speelweide en vijvers in voor- en achtertuin, die onderling
Oentsjerk, Woonhuis Unia State
verbonden zijn door een serpentinevijver. In het park bevinden zich enkele 18de-eeuwse hermen en een als folly bedoeld eendenhuis, opgebouwd uit gesinterde steen.
Woonhuizen. Van de gesloopte Heemstrastate resteert nog de tuinmanswoning Rengerswei 62 uit circa 1850. Het café annex woonhuis Rengerswei 51 verrees rond 1860 in sobere neoclassicistische vormen. Het Jelte Binneshûs (Rengerswei 53) is een eenlaags rentenierswoning, gebouwd in 1909 naar plannen van B.R. de Jong. Op het dak liggen Lucas IJsbrandspannen. De Unia State (Rengerswei 92), gebouwd rond 1860 als dokterswoning, kreeg door een verbouwing in 1915 zijn huidige chaletachtige aanzien.
Mûnein (Moleneind). Gehucht ten oosten van Oentsjerk. Aardige woningen zijn Kaetsjemuoiwei 35, een eenvoudige arbeiderswoning met krimp (circa 1870), en Dr. Kijlstrawei 3-11 en Kaetsjemuoiwei 29, die in 1907 naar plannen van A.R. Jong zijn gebouwd, vermoedelijk als dienstwoningen bij de Staniastate. De uit 1880 daterende boerderij Kaetsjemuoiwei 28 is van het kop-hals-romp-type.
Roodkerk (Readtsjerk) (gemeente Dantumadeel). Dorp ten noordoosten van Oentsjerk, ontstaan op een uitloper van de hogere gronden van de Trynwalden. De Herv. kerk (Kerkweg 17), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een vierzijdig gesloten zaalkerk met houten geveltoren. Van de vroeg-12de-eeuwse romaanse kerk is de tufstenen noordmuur nog zichtbaar. De westgevel is rond 1775 vernieuwd en voorzien van een geveltoren; daarin
Auteursrechtelijk beschermd