Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Mantgum
(gemeente Littenseradiel)

Terpdorp, ontstaan rond 700. De terp kreeg een blokverkaveling op de kruin en aan de noordkant een radiale verkaveling. Over de terp loopt vanouds een doorgaande weg (It Bosk-S. van Galemawei). Bij een centrale open ruimte (Frijbuorren) aan de noordwestzijde concentreerde zich de bebouwing. Een deel van de terp werd rond 1860 afgegraven. Vooral na de aanleg in 1883 van de spoorlijn Leeuwarden-Sneek en de bouw van het station kwam langs de S. van Galemawei een lineaire uitbreiding in noordwestelijke richting tot stand. Deze ontwikkeling zette zich begin 20ste eeuw met name aan de zuidzijde van die weg voort. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral aan de noordwestzijde uitgebreid. Mantgum is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (S. van Galemawei 3), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een vijfzijdig gesloten eenbeukige kerk met een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De kerk kwam rond 1500 tot stand ter vervanging van een vroeg-13de-eeuwse voorganger. In 1865-67 heeft men de kerk naar plannen van J. Douma verhoogd, uitwendig gepleisterd en voorzien van de huidige neogotische venstertraceringen. Ter vervanging van de middeleeuwse zadeldaktoren verrees de huidige toren in 1868. In de toren hangen een door Geert van Wou gegoten klok (1499) en een klok van de firma A.H. van Bergen (1896). Het kerkinterieur wordt gedekt door een gestuct vlak plafond uit 1879 onder het oude houten tongewelf, waarvan de korbelen en trekbalken stucornamenten kregen. In de kerk liggen drie 16de-eeuwse zerken in vroege renaissance-vormen voor leden van de families Van Galema, Hoxwier en Dekema. Tot de inventaris in Lodewijk XVI-stijl uit 1779-'81 behoren een door Hermannus Berkebijl gesneden - voor Friesland unieke - ronde preekstoel met doophek, banken met gesneden wangstukken en een scheidingswand onder het orgel. Het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1879) is versierd met beelden van een vroeger orgel (1844). De gebrandschilderde ramen (1939) zijn vervaardigd door J.H. Wijkmans en afkomstig uit het in 1984 opgeheven gemeentehuis; de afbeeldingen tonen de zestien kerken en torens van de voorm. gemeente Baarderadeel.

Rond het kerkhof staat een bewerkt gietijzeren hek (1863), gemaakt door B.E. Mohrmann en mogelijk ontworpen door H.R. Stoett. De pastorie (Frijbuorren 1) is een hoekhuis uit 1870, uitgevoerd met eclectische elementen en twee hoger opgetrokken risalieten met portiek. De voorm. kosterswoning en consistorie (S. van Galemawei 5-7) zijn uit circa 1900.

Scholen. Uitgevoerd in eclectische vormen en met een hoger opgetrokken middenrisaliet zijn de voorm. bewaaren handwerkschool met onderwijzerswoning (Fearhûshoeke 2-4), een L-vormig pand uit 1880, en de voorm. openbare lagere school (S. van Galemawei 9), een middengangschool uit 1882.

Het voorm. raadhuis (S. van Galemawei 21) bestaat uit twee haakse vleugels, gebouwd in 1939 naar een traditionalistisch ontwerp van A. Goodijk.

Woonhuizen. Vermoedelijk laat-18de-eeuws zijn de haaks op elkaar aansluitende eenlaagspanden Fearhûshoek

Mantgum, Woonhuis S. van Galemawei 13

3, met schilddak, en Fearhûshoek 5, met zadeldak tussen topgevels. Uit 1874 dateert het voor de kosterschoolmeester gebouwde huis Master Jansenstrjitte 2, een blokvormig pand met hoger opgetrokken middenrisaliet. In Mantgum staan op ruime percelen diverse uit circa 1875 daterende eclectische middenganghuizen met hoger opgetrokken middenrisaliet met portiek en balkon. Voorbeelden zijn: S. van Galemawei 4, 8 (1877) en 13 - alle drie met naastgelegen koetshuis - en S. van Galemawei 11 en 15. Het laatste werd gebouwd als burgemeesterswoning. Vanaf 1929 was nummer 4 als zodanig in gebruik. Het rond 1895 gebouwde dwarse eenlaagspand Master Jansenstrjitte 4 vertoont neorenaissance-details. S. van Galemawei 23 (1908) is een deels gepleisterde villa met torentje en chaletstijl-elementen. Uit circa 1910 dateren de wit geschilderde villa S. van Galemawei 33 en het door D. Meintema ontworpen eenlaagspand Dokter Fokkewei 1 (1910) met schilddak en een hogere, driezijdige uitbouw met tentdak.

Boerderijen. De mogelijk 18de-eeuwse boerderij Fearhûshoeke 9 heeft een tweelaags dwars voorhuis en evenwijdig geplaatste schuur. Het pand heeft tevens als veerhuis gefunctioneerd. Uit de tweede helft van de 19de eeuw dateren de kop-rompboerderij Hegedyk 9 met dwars geplaatst voorhuis (1861-'62), de stelpboerderij Hegedyk 6 (1895) en de door K.D. Meintema ontworpen kop-hals-rompboerderij Hoxwier 3 (1885) met onderkelderd voorhuis.

De kerktoren van Skillaerd (Schillaard) (Skillaerderdijk 2), staande op een geïsoleerd gelegen terp ten zuidwesten van Mantgum, is een mogelijk uit 1567 daterende zadeldaktoren van drie geledingen. De onderbouw heeft een aantal maniëristische kraagstenen met ornamenten en monsterkoppen in de trant van Vredeman de Vries, waarvan één met jaartal ‘1567’. De bovenste twee geledingen hebben ionische pilasters. De bijbehorende kerk werd in 1880 afgebroken.

Jorwert (Jorwerd). Dit terpdorp ten noorden van Mantgum is ontstaan in de vroege middeleeuwen. De terp is gro-

[p. 226]

tendeels afgegraven. De Herv. kerk (Sluytermanwei 4), oorspronkelijk gewijd aan St. Radboud, is een grote eenbeukige kerk met halfrond gesloten koor en zadeldaktoren van vier geledingen. Het romaanse tufstenen schip dateert uit de vroege 12de eeuw en is verlengd met het huidige koor. De romaanse tufstenen toren verrees eind 12de eeuw en kreeg in de vroege 13de eeuw een vierde, in baksteen uitgevoerde, romano-gotische geleding. In de toren hangt een door Hermanus gegoten klok (1394) en een klok van Johan Borchhardt (1749). In de 17de eeuw voorzag men de met vlechtwerk uitgevoerde topgevels van de toren van zandstenen aanzetkrullen en kreeg het schip toegangspoortjes met dorische pilasters en fronton bij de noord- en zuidgevel. Aan de zuidmuur bevindt zich een tweezijdige zonnewijzer. De kerk is in 1890 gerestaureerd. Kort na de instorting van de toren in 1951, waarbij de kerk werd beschadigd, zijn toren en kerk herbouwd. Het kerkinterieur wordt gedekt door een 16de-eeuws houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een driedelige overhuifde herenbank (beide circa 1650), nog een herenbank (17de eeuw) en een door Albertus van Gruisen gebouwd orgel (1799). Verder bevat de kerk een groot aantal grafzerken (16de-18de eeuw), waaronder een door Pieter Dirxsz. gebeeldhouwde zerk (1558) voor Hottio Fons en een aan Benedictus Gerbrandtsz. toegeschreven zerk in vroege renaissance-vormen voor de vermoorde Wattie van Hania († 1569), zijn echtgenote Yda Gratinga († 1565) en hun zoon Wattie († 1570). De eclectische blokvormige pastorie (Sluytermanwei 6) dateert uit 1871 en heeft een hoger opgetrokken middenrisaliet met portiek. Het rond 1850 gebouwde blokvormige woonhuis Master Popmawei 1 heeft een kelder en een aangebouwde schuur. De in 1875 opgetrokken kop-hals-rompboerderij Sluytermanwei 8 heeft een blokvormig woonhuis voorzien van een hoger opgetrokken middenrisaliet met portiek en balkon. Aan de Jorwerdervaart staat een Amerikaanse windmotor van het type Record uit circa 1925, bestaande uit een stalen vakwerktoren met platform, een windrad met achttien bladen en een windvaan.