Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Kollum
(gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland)

Kollum, Herv. kerk, plattegrond

Dorp met een stedelijk karakter (vlekke), ontstaan in de vroege middeleeuwen op de noordelijke rand van de pleistocene zandgronden. Tijdens de ontginning van de omliggende venen in de 11de-13de eeuw vormde zich een nederzetting aan de in zee uitkomende Dwarsried, de bochtige voorloper van de in de 16de eeuw gegraven Zijlsterried. Dit geschiedde op de plaats waar de hessenweg van Dokkum naar Groningen (Voorstraat) de Dwarsried kruiste. In de 15de eeuw was de bebouwing verdeeld over twee buurten of kluften: de Torpmacluft en de Kerkburencluft. Vanaf het laatste kwart van de 16de eeuw kende het dorp ‘stedelijke’ instellingen als een Latijnse School en een gasthuis (1695-1960). In de directe omgeving bevonden zich diverse states. Vooral in de 17de en 18de eeuw kwam Kollum door handel en scheepvaart tot bloei. Ten zuiden van het dorp werd in 1651-'54 de Stroobosser Trekvaart gegraven. In de 19de eeuw werden langs de Diepswal enkele bedrijven gevestigd, waaronder Tijmstra's oliefabriek (gesloopt in 1938). Na 1850 bouwde men aan de westzijde enkele villa's en na 1900 kwam ten zuiden hiervan enige volkswoningbouw tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog is Kollum vooral aan de noord- en de zuidzijde sterk gegroeid. Kollum is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Voorstraat 39), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een tweebeukige kerk voorzien van een vijfzijdig gesloten koor met later aangebouwde consistorie en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De deels in tufsteen opgetrokken toren dateert uit de vroege 13de eeuw en is in de 15de eeuw verhoogd. Na een blikseminslag in 1661 maakte Bonne Alberts de huidige naaldspits; toen is ook de kerkkap vernieuwd. In de toren hangen een door Johan Schonenborch gegoten klok (1526) en een klok van Hans Falck (1618). Het huidige gotische koor verrees in het tweede kwart van de 15de eeuw, deels in hergebruikte baksteen. Kort daarop verving men het oude tufstenen schip uit circa 1100 door een gotisch schip met een half zo brede noorderzijbeuk. De vensters werden in 1840 vergroot en bij wijzigingen in 1853 werd aan het koor een consistoriekamer toegevoegd. Bij de restauratie van 1962-'69, naar plannen van J.J.M. Vegter, is de bepleistering uit 1840 verwijderd en zijn de meeste steunberen en de gehele noordmuur vernieuwd.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. De gewelfribben en de zware kolommen met smalle lijstkapitelen tussen de beuken zijn uitgevoerd in schoon metselwerk, de rest is gepleisterd. Daarmee vertoont dit interieur verwantschap met de Groningse kerken van Loppersum en 't Zandt. Op de gewelven zijn fragmenten van 15de-eeuwse schilderingen in de vorm van rankenschilderingen met kleine voorstellingen en een Maria in mandorla zichtbaar; de noordmuur heeft een vroeg-16de-eeuwse Christoforus-voorstelling. Boven de toegang naar de consistorie bevindt zich een vroeg-renaissancistische latei (circa 1570) met de wapens van de familie Van Donia-Van Groesbeek. De kerk bevat diverse 17de-eeuwse herenbanken - voorzien van de wapens van de geslachten Jeltinga-Van Aysma (1617), Fogelsangh (einde 17de eeuw), Van Rosema en De Schepper (1680) en Rinse (1692); de herenbank met het wapen van Eyso de Wendt (1768) is vermoedelijk vervaardig door Hermannus Berkebijl. Tot de inventaris behoren verder een preekstoel met getordeerde corintische zuilen (1692), toegeschreven aan Jacob Cornelisz, een groot rouwbord in Lodewijk XVI-vormen (1780) voor Eyso de Wendt en een door W. van Gruisen gebouwd orgel (1841; hersteld in 1885). Ten slotte zijn er diverse bijzondere grafzerken vanaf de 15de eeuw, waaronder verschillende voor leden van het geslacht Van Meckema, zoals de door Pieter Claesz vervaardigde zerk in maniëristische vormen voor Hessel van Meckema († 1615). Op het kerkhof bevinden zich onder meer zerken voor B. Eskes († 1841) en een postament voor M.R. Wijbeling († 1871).

De Geref. kerk (Oostenburgstraat 1) is een forse kruiskerk voorzien van een ongelede toren met rijzig tentdak. De kerk werd in 1924-'25 gebouwd in expressionistische vormen naar plannen van E. Reitsma. De toren is opgebouwd uit gesinterde klinkers. De apsisvormige aanbouwen bij de dwarspanden hebben twee zones langgerekte rondboogvensters. Inwendig is er een plafondschildering

[p. 185]

Kollum, Geref. kerk

van G. Martens, één van de schilders van De Ploeg.

Het voorm. arm- en werkhuis ‘Oostenburg’ (Oostenburgstraat 1) is een tweebeukig dwars eenlaagspand met sobere neoclassicistische details en een gepleisterde, hoger opgaande ingangspartij met bordestrap. Het onderkelderde huis werd in 1838 gebouwd door L.A. van der Sluis op de plaats van de in 1774 voor Eyso de Wendt opgetrokken buitenplaats Oostenburg, waarvan een deel van de kelder en enig opgaand werk bewaard is gebleven. Het gebouw is in 1979 gerestaureerd.

Het Oude Liedenhuis (Voorstraat 42) is een statig herenhuis uit de late 18de eeuw. De gepleisterde middenrisaliet is voorzien van een ingangspartij met gesneden deurkalf en ionische pilasters.

Het voorm. oude rechthuis (Voorstraat 94) is een diep pand met een 16de-eeuwse oorsprong. Delen van de kap, enkele sleutelstukken en de kelder stammen uit die tijd. Van 1609 tot 1895 diende het als rechthuis. In de kelder zit een mogelijk uit 1637 stammend cachot. De voorgevel is in de 19de eeuw vernieuwd en heeft in 1974 de huidige winkelpui gekregen.

De voorm. waag (Westerdiepswal 4) werd oorspronkelijk in 1614 aan de Diepswal gevestigd. In 1661 kreeg de Herv. kerk de waagrechten in bezit. Het huidige dwarse pand met achteraanbouw kwam tot stand bij de herbouw in 1779. Het met Lodewijk XV- en XVI-decoraties

Kollum, Raadhuis

gevulde fronton draagt de wapens en namen van de bouwheren/kerkvoogden: Focke Hylkes Eskes, Martinus van Scheltinga, Albert Luitjes. Het pand is in 1895 verbouwd tot woonhuis en is in 1989 gerestaureerd.

Het raadhuis (Voorstraat 46) is in 1809 als herenhuis gebouwd voor W.H. van Sytzama. Het onderkelderde deftige pand heeft een middenrisaliet met afsluitend fronton en een pronkrisaliet en fraaie deur in empire-vormen. Van 1836 tot 1895 was het huis in het bezit van H. Eskes, waarna het als raadhuis werd ingericht. In de gestucte gang bevinden zich onder meer gestucte panelen met voorstellingen van de seizoenen.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Mr. Andreaestraat 2a) is een eenlaagspand met schilddak, gesticht in 1828 door H. Eskes. De in 1933 gebouwde voorm. landbouwschool (Van Scheltingalaan 22-24) is een L-vormig gebouw met aangebouwde onderwijzerswoning, uitgevoerd in zakelijk-expressionistische vormen.

Het voorm. postkantoor (E. de Wendtstraat 9-11) is in 1888 opgetrokken in neorenaissance-vormen, waarschijnlijk naar ontwerp van de gemeentearchitect H.A. Zondag, en bestaat uit een directeurswoning en een kantoor met wachtruimte. In 1908 is het pand verbouwd onder leiding van C.H. Peters.

Woonhuizen. In Kollum hebben enkele huizen mogelijk nog een 17de-eeuwse oorsprong, zoals het uit het begin van die eeuw daterende woonhuis Voorstraat 53. Van de oorspronkelijke trapgevel resteert de console onder de topmakelaar. Ook de gevel van Voorstraat 88 bevat 17de-eeuwse onderdelen. Uit de 18de eeuw stammen de schoudergevel van Voorstraat 70 en de huizen E. de Wendtstraat 4-6. Het dwarse pand van de voorm. smederij Voorstraat 15 heeft in een zijgevel een topgevelanker gedateerd ‘1768’. Het laat-18de-eeuwse woonhuis Voorstraat 62 is uitgevoerd met een klein fronton in de kroonlijst en een ingangsomlijsting met ionische pilasters. Notaris D.H. Andreae liet in 1847 de gepleisterde villa Voorstraat 87 bouwen naar plannen van F. Stoett. De ingangspartij kreeg rond 1905 een uitbouw in jugendstil-vormen. De voor- en achtertuin zijn mogelijk door L.P. Roodbaard ontworpen. Het eclectische woonhuis Voorstraat 102 dateert uit circa

[p. 186]

Kollum, Woonhuis Van Limburg Stirumweg 2

1870. Goede voorbeelden van middenganghuizen zijn het rond 1860 als dokterswoning gebouwde huis Voorstraat 112 in eclectische vormen en de in neoclassicistische stijl uitgevoerde huizen E. de Wendtstraat 24 (circa 1860), Voorstraat 119-121 (circa 1870) en Nieuwburen (E. de Wendtstraat 28; 1879). De vrijstaande villa Westenstein (Van Limburg Stirumweg 18) kwam in 1878-'79 tot stand voor H. Eskes naar een ontwerp van H.H. Kramer in vroege neorenaissance-vormen. Het pand is sinds 1964 in gebruik bij gemeentewerken. Dokter Meijer liet in 1913 het huis Voorstraat 5 bouwen naar een jugendstil-ontwerp van H.A. Zondag. Jugendstil-invloeden en chaletstijl-elementen hebben de rond 1915 gebouwde huizen R. Meinardystraat 1-3 en E. de Wendtstraat 41. Eigenzinnig van vormgeving is het gepleisterde woonhuis Voorstraat 69 uit circa 1915, waarvan het ingangsportiek wordt geflankeerd door pseudo-romaanse kapitelen. Zakelijk-expressionistisch van vorm is de blokvormige villa Van Limburg Stirumweg 2, gebouwd in 1928 naar plannen van H.A. Zondag voor de gemeentesecretaris Kruizenga.

De boerderij W. Lorewei 30 werd in 1846 voor B. Eskes gebouwd op de plaats van de rond 1820 geheel gesloopte Feitsma State. De grote kop-hals-rompboerderij heeft een lang voorhuis met een kelder in het midden,

Hotel ‘De Roskam’ (Voorstraat 63) is een blokvormig neoclassicistisch pand uit circa 1840. Boven de ingang bevindt zich een grote gebogen dakkapel. De ingang en de vensters op de verdieping zijn omlijst.

Winkels. De pui van de winkel Voorstraat 98 dateert uit 1922 en heeft een puibalk in marmoriet. Het pand zelf is rond 1870 gebouwd. Simpele expressionistische vormen heeft het woon- en winkelpand Voorstraat 58 uit 1922.

De poldermolen ‘Tochmaland’ (Tochmaland 1) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De molen werd in 1892-'93 gebouwd met gebruik van onderdelen van een houtzaagmolen uit Veendam. De molen, die voorheen de waterhuishouding van het waterschap Tochma regelde, is in 1983 gerestaureerd.

De brug over de Dwarsried (bij Lorewei 18) is een geheel in gewapend beton uitgevoerde vlakke vaste brug uit circa 1920.

De Alg. begraafplaats (Van Broersmastraat ong.), gesticht rond 1870, heeft een gepleisterd L-vormig baarhuisje uit die tijd.

Kollumerpomp (De Pomp). Dit dorp ten noordoosten van Kollum is ontstaan bij de circa 1453 gebouwde duiker (‘pomp’) in de rond 1315 aangelegde Oude Dijk. De poldermolen ‘De Westermolen’ (Foijingaweg 55) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De in 1845 gebouwde en in 1995 gerestaureerde molen bemaalt de polder Oosteren Westernieuwkruisland. De Geref. kerk (Foijingaweg 54) is een zaalkerk met aangebouwde consistoriekamer uit 1906. Ten noorden van Kollumerpomp

Kollumerpomp bij Kollum, Contributiehuisje

staat het contributiehuisje (Wester Nieuwkruisland 15), een blokvormig huisje met tentdak uit 1828. Het had tevens de functie van stormwachterhuis, waarvoor het in 1855 werd voorzien van een mechanische windrichtinginstallatie. De windvaan op het dak drijft een wijzer aan die op de windroos tegen het plafond de windrichting aangeeft. Ten westen van Kollumerpomp staat het verzetsmonument (Willem Loréweg ong.), dat de gevechten van 14-16 april 1945 bij de Dokkumer Nieuwe Zijlen gedenkt.

Augsbuurt-Lutjewoude (Augsbuurt-Lytsewâld). Gehucht ten zuidoosten van Kollum. De voorm. Herv. kerk (Lutjewoude 5) is een driezijdig gesloten zaalkerk met geveltoren, gebouwd in 1782 ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. De oorspronkelijke toren stortte in 1912 in en werd herbouwd naar plannen van J. Pijnacker. De kerk is in 1973-'75 gerestaureerd en dient momenteel als muziekkapel. Tot de inventaris behoren een 12de-eeuwse zandstenen zerk en een rond 1668 gemaakte preekstoel - met daarop de namen van Epo en Lucia van Aylva, bewoners van de nabijgelegen Clantstate -, grote rouwborden voor Jetske van Scheltinga († 1708) en Catrijna van Scheltinga († 1712) en een grote maniëristische zerk voor Sixtus van Roorda († 1617). Op het kerkhof bevindt zich onder meer een zerk voor Cornelis Eldus († 1632). De brug over de Stroobosser Trekvaart (bij Trekweg 3) is een vaste ijzeren balkbrug uit 1907.