Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Holwerd (Holwert)
(gemeente Dongeradeel)

Terpdorp, bestaande uit een enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal gevormde radiale terp (kerkterp), die aan de zuidzijde in de 8ste of 9de eeuw werd uitgebreid met een langgerekte handels- of dorpsterp met bebouwing langs de hoofdas (Bourren, Foarstrjitte). Na de aanleg van de kustdijk in de 12de of 13de eeuw bleef de kerkterp tot 1580 buitendijks. Aan de zuidzijde werd in de 17de eeuw de Holwerdervaart gegraven. In 1871 verlaagde men het straatniveau van het hoogste deel van de dorpsterp en kregen de huizen stoepen (Hege Strjitte). De huidige dam voor het veer naar Ameland (Grândyk) is in de kern een damlichaam uit 1872, opgeworpen als begin van een geplande vaste verbinding met Ameland. De kerkterp is rond 1890 grotendeels afgegraven. In 1901 werd aan de zuidoostkant van Holwerd de spoorlijn Leeuwarden-Dokkum aangelegd (opgeheven in 1936). Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral aan de oostzijde uitgebreid. Holwerd is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Tsjerkestrjitte 11), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrord, is een L-vormige gebouw met terzijde geplaatste, zware ongelede toren met ingesnoerde naaldspits. De oorspronkelijk vrijstaande toren verrees in de eerste helft van de 13de eeuw, kreeg vermoedelijk in 1661 de huidige spits en werd in 1739 hersteld naar plannen van Claas Balk. In de toren hangt een door Jurjen Balthasar gegoten klok (1653). De oorspronkelijke romaanse tufstenen kerk sloopte men in 1776. Ten noorden hiervan liet Sicco Douwe van Aylva naar plannen van Willem Douwes een opmerkelijke L-vormige kerk bouwen. Naast de ingangspoort met dorische pilasters (1776) bevindt zich een ‘eerste steen’ in Lodewijk XVI-vormen. In de nieuwbouw zijn een zandstenen poortje in maniëristisch vormen (circa 1640) en een gedenksteen van de dijkaanleg in 1580 hergebruikt. Tot de inventaris uit 1776 behoren een rijk versierde preekstoel en doophek, met rococo-snijwerk van Yge Rintjes, en twee door Lieuwe Geerts bijzonder rijk uitgevoerde koperen lezenaars. Het orgel is gebouwd door J.C. Scheuer & Zn. (1850-'52) en verbouwd door Bakker & Timmenga (1907). De kerk bevat een grafkelder van de familie Van Aylva, waarvan het grafmonument is verdwenen. Verder zijn er diverse belangrijke zerken, waaronder die met gotische vierpassen voor Ulbe Tjessens († 1512), een door Benedictus Gerbrandtsz. in vroege renaissance-vormen vervaardigde zerk (1553) voor Auck van Stania († 1518) en Reynts Roorda († 1547) en een zeer grote zerk (1628) voor Douwe van Aylva, gemaakt door Pieter Claesz.

[p. 173]

Holwerd, Geref. kerk

De in het dorp gelegen pastorie (Bosma'splein 4-6), met twee iele gekoppelde klokgevels, is in 1911 gebouwd naar plannen van H.H. Kramer.

De Doopsgez. kerk (Stasjonswei 3), gebouwd in 1850, is een driezijdig gesloten zaalkerk met een brede, tweelaagse en gepleisterde, neoclassicistische voorbouw. De ingangsomlijsting heeft een segmentvormig fronton op ionische zuilen. Tot de inventaris behoren een preekstoel met gietijzeren ornamenten (circa 1850) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1905).

De Geref. kerk (Elbasterwei 1) is rond 1920 gebouwd op een vlindervormige plattegrond, met een slanke toren in de binnenhoek.

De Bonga State (Stasjonswei 21) is een T-vormig gebouw, dat zijn huidige aanzien kreeg rond 1850. De straatvleugel heeft een gedeeltelijk overwelfde kelder, die voor een belangrijk deel nog uit de 15de eeuw stamt.

Woonhuizen. Uit de 18de eeuw dateert het pand Klokstrjitte 2, dat gedeeltelijk een pakhuisfunctie had. Het dwarse eenlaagspand W. Dijkstrastrjitte 25 heeft een ingangsomlijsting, klokvormige zijgevels met aanzetkrullen en een dakkapel met de datering ‘1720’. Het eenlaagse woonhuis Klokstrjitte 4 is gedateerd ‘1773’. Mogelijk als accijnshuis gebouwd is Van Aylvawâl 5-7, een langgerekt huis met bergzolder uit circa 1800. Het diepe huis Foarstrjitte 15 kwam rond 1820 tot stand, het forse neoclassistische Foarstrjitte 7 rond 1830 als dokterswoning. Het laatstgenoemde pand diende van 1907 tot circa 1985 als postkantoor. Bescheidener is het huis Foarstrjitte 9 uit circa 1850, voorzien van een ingangsomlijsting met ionische pilasters. Uit circa 1880 dateert het neoclassicistische middenganghuis Foarstrjitte 8. Late jugendstil-details vertoont het rond 1920 gebouwde dubbele woonhuis Ljouwterdyk 2-4.

De windmolen ‘De Hoop’ (bij Molenweg 1) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen op een met hout beklede onderbouw. Deze vóór 1713 gebouwde koren- en pelmolen is in 1996 voor het laatst gerestaureerd. Het logement ‘Het Amelander Veerhuis’ (Ljouwerterdyk 5) is een L-vormig pand en afgeschuinde hoek, gebouwd rond 1860.

De tribune (tegenover It Keechje 18) van de V.V. Holwerd dateert uit circa 1920. Boven een onderbouw met oplopende banken bevindt zich een door één spant ondersteunde houten overkapping.

De boerderij ‘Uilsmahorn’ (Ternaarderdyk 17), gelegen ten oosten van Holwerd, is een in 1911 opgetrokken stelpboerderij met chaletstijl-elementen en een zijkamer met jugendstil-details.