Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Hollum
(gemeente Ameland)

Hollum

Esdorp op het eiland Ameland, ontstaan in de middeleeuwen. Van dit uitgestrekte dorp, oorspronkelijk met twee kernen, dateert de bebouwing voornamelijk uit de 17de en 18de eeuw. Het zuidelijke gelegen deel tussen de Herv. kerk en de Herenweg heeft een open bebouwing, geordend langs de evenwijdig aan elkaar lopende Oosterlaan en Burenlaan. Ten noorden van de Herenweg is de bebouwing losser gegroepeerd. Tot 1844 zijn in dit deel diverse oudere huizen afgebroken. Na de Tweede Wereldoorlog is Hollum aan de noord- en oostzijde enigszins uitgebreid. Verder noordelijk is een recreatiepark ontstaan. Hollum is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Oosterlaan 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Magnus, is een forse laat-gotische eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van drie geledingen. Mogelijk in de 14de eeuw, maar meer waarschijnlijk in de 15de eeuw, kwam op de plaats van een oudere kerk het huidige schip tot stand met hergebruikte kloostermoppen. Eind 15de eeuw verrees de zadeldaktoren met geledingen die is geïnspireerd op de torens van Bolsward en Stiens. Na de verwoesting van de kerk door de Watergeuzen in 1580 volgde pas in 1678 een grondig herstel. In 1879 werd de kerk opnieuw hersteld, de toren volgde in 1896. Bij een restauratie in 1970-'72, naar plannen van P.L. de Vrieze, zijn onder meer nieuwe venstertraceringen aangebracht. Het interieur wordt gedekt door een houten gewelf met trekbalken, aangebracht in 1678. In de gebrandschilderde ramen zijn 17de-eeuwse wapens opgenomen. Tot de inventaris behoren een laat-18de-eeuwse preekstoel - het bijbehorende doophek is na de restauratie onder de orgelgalerij geplaatst - en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1894). Verder bevat de kerk onder meer een grafzerk voor Eduard Neuhusius († 1695) en zijn vrouw († 1707).

Op het kerkhof bevinden zich diverse interessante 18de-eeuwse grafstenen; die voor de mannen vertonen een afbeelding van een schip, die voor de vrouwen één van een huis. Voorbeelden zijn die voor commandeur Barent Hansz († 1752), Hans Barentsz († 1790), Cornelis Meyndertsz († 1758) en zijn huisvrouw Antje Sytties († 1776).

De Doopsgez. kerk (Herenweg 6)

Hollum, Commandeurshuis

is een sobere zaalkerk uit 1867 met aangebouwde consistoriekamer en neoclassicistische details.

De Geref. kerk (Westerlaan 15) is een zaalkerk met geveltoren en neoclassicistische elementen, gebouwd in 1923 naar plannen van A. Nauta.

Woonhuizen. Veel woonhuizen zijn van het voor Ameland karakteristieke type commandeurshuizen. Deze diepe eenlaagspanden hebben een zadeldak tussen puntgevels, voorzien van vlechtingen en twee lijsten - vaak een tandlijst en daarboven een bloklijst. Binnen is de schouw tegen de voorgevel geplaatst, wat leidt tot een asymmetrische plaatsing van het zoldervenster. Boven dat venster zit een hijshaak. Aan de andere zijde van het schoorsteenkanaal bevindt zich op die hoogte dikwijls een kleine lichtopening. Niet zelden zijn de huizen dubbel uitgevoerd en hebben ze het karakter van een dwars huis. Het oudste huis, J. Bakkerstraat 7 uit 1616, is door zijn fries met siermetselwerk in de gevel en bij de boogvullingen verwant aan de op Terschelling staande huizen. Het als museum ingerichte pand Oosterlaan 31 is inwendig gaaf bewaard gebleven. Het werd in 1751 gebouwd voor commandeur Pieter C. Sorgdrager en loopt aan één kant lager door (‘lege weech’ of laagwand). In het museum bevindt zich een uit de kerk afkomstige kajak (1857). De afscheiding bij de ingang bestaat uit stukken van walviskaken. Goede 17de-eeuwse voorbeelden van commandeurshuizen zijn: J.W. Burgerstraat 5 (1641), O.P. Lapstraat 2 (1663), Burenlaan 13 (1664), Burenlaan 11 (1668), Zuiderlaan 13 (1670) en Westerlaan 2 (1675) - en uit de 18de eeuw - Zuiderlaan 19 (1710), 16

[p. 172]

Hollum, Vuurtoren (1976)

(1753), Burenlaan 15 (1718), Burenlaan 17 (1735), Westerlaan 3 (1721), Westerlaan 1 (1751), Oosterlaan 21 (1728), Oosterlaan 9 (1731), Oosterlaan 30 (1760) en Herenweg 12 (1779); de laatste met windveer. Voorbeelden van dubbele huizen zijn Westerlaan 21, met de jaartalankers ‘1708’ (links) en ‘1710’ (rechts), en J. Bakkerstraat 13 (1764). Huizen met een laagwand zijn Oosterlaan 23 (1740) en Oranjeweg 3-5 (1755); de laatste heeft een afscheiding met stukken van walviskaken. Bij Zuiderlaan 9 (1744) en Westerlaan 16 (1771) is de gevel asymmetrisch door het gedeeltelijk doorlopen van het dak aan de zijde van de gang (‘halve laagwand’). De traditionele wijze van bouwen vindt plaats tot ver in de 19de eeuw, zoals te zien is bij Zuiderlaan 6 (1850) en Oosterlaan 17 (1864). Niet eilands van karakter zijn de middenganghuizen Burenlaan 21 (circa 1860) en Burenlaan 43 (circa 1890); het laatstgenoemde pand is een voorm. onderwijzerswoning.

Recreatiewoningen. Aardige zomerwoningen uit circa 1930, voorzien van licht expressionistische details, zijn Bellevue (Badweg 45), met paraboolvormig dak, en Onder 't Stroodak (Oranjeweg 38).

Boerderijen. De oudste van de veelal in het dorp gelegen boerderijen stammen uit de 19de eeuw. Deze boerderijen hebben een voorhuis en een schuur met dwarsdeel. De deuren van de dwarsdeel kunnen terugliggen, zoals bij Zuiderlaan 12 (1850) en Burenlaan 16 (circa 1900), uitsteken, zoals bij Oosterlaan 14, of een dakvormige beeïndiging (‘schúntsje’) hebben, zoals bij De Blieke (Oranjeweg 40). Voorbeelden van modernere boerderijen zijn de stelpboerderij Burenlaan 25 (circa 1925) en Plantsoenstraat 1 (circa 1930).

Hotel de Zwaan (Zwaneplein 6) is een fors, sober neoclassicistisch pand met aangebouwd schuurdeel, gesticht in 1772 door Johannes Tjalling Swart. Het interieur bevat een herenkamer met oorspronkelijke bedstedenwand en een rococo-schouw met schoorsteenstuk.

Windmolen ‘De Verwachting’ (Molenweg 8) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen met houten onderbouw en een stelling op standvinken. De korenmolen werd in 1840 voor H.W. de Boer gebouwd door molenmaker Van der Meer. Na sloop in 1949 volgde nieuwbouw op de huidige plek in 1991.

De vuurtoren (Oranjeweg 57) bestaat uit een ronde conische romp van dertien bouwlagen, een dubbele balustrade en een lichthuis met koepel en draailicht. De uit gietijzeren elementen opgebouwde toren werd in 1888 uitgevoerd door gieterij Nering Bögel naar ontwerp van Q. Harder. Boven de toegang bevindt zich een gedenkplaat. Aan de voet staan vier vuurtorenwachterwoningen (Oranjeweg 45-55), waarvan drie uit 1880 en één uit 1886, alle vermoedelijk naar plannen van Q. Harder. De woningen zijn in 1978 gerenoveerd.