Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Hallum
(gemeente Ferwerderadiel)

Terpdorp met een radiale structuur, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal. Aansluitend hierop werd in de 11de of 12de eeuw een dijk aangelegd, waarover de wegen naar Marrum en Stiens lopen.

Hallum, Herv. kerk, plattegrond

Aan de westzijde van de terp verrees in de 13de eeuw de Offringstate (gesloopt in 1738). Aan de zuidzijde legde men een haven aan bij de in 1647 gegraven Hallummertrekvaart. Het zwaartepunt van de bebouwing verschoof hierdoor naar het zuidwesten. Zowel het voetpad om het kerkhof als de wat hoekiger ringweg om de voet van de terp (Rondweg, Lange Buorren, Offringaweg) zijn goed bewaard gebleven. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de oostzijde enigszins uitgebreid. Hallum is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkpad 1), oorspronkelijk waarschijnlijk gewijd aan St. Martinus, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, twee haakse aanbouwen en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Het oudst zijn twee tufstenen muurfragmenten in de noordelijke aanbouw, die oorspronkelijk aan oostzijde een apsis had (circa 1100). De tufstenen noordelijke aanbouw werd herbouwd na een brand in 1155. In de noordwand van het herbouwde muurwerk zijn restanten van een klimmend boogfries zichtbaar. De oostgevel van de kapel is midden 16de eeuw vernieuwd. Toen is ook de kap vernieuwd en voorzien van een dakruiter met ingesnoerde spits. Het huidige schip met romaniserend boogfries kwam eind 13de eeuw tot stand. De met kraalprofiel uitgevoerde vensteromlijstingen lopen als nissen naar beneden toe door. Waarschijnlijk gelijk met het schip bouwde men de zuidelijke aanbouw,

[p. 148]

Hallum, Herv. kerk

die later als grafkapel werd ingericht en begin 16de eeuw een nieuwe kap kreeg. Van het in de 14de eeuw opgetrokken koor resteert een gedeelte aan de noordzijde. De koorsluiting is verder in 1865 grotendeels vernieuwd naar plannen van B. Gelders; tegen de zuideraanbouw verrees toen een ‘Koarte Gaarde’ (Corps-du-Garde). De steunberen zijn in de 18de eeuw toegevoegd. De huidige toren is een herbouw uit 1805-'06 van de in 1804 ingestorte laat-middeleeuwse toren. Erin hangen een door Geert van Wou en Johan ter Steghe gegoten klok (1542) en een klok van Jacob Noteman (1648).

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf, dat begin 16de eeuw de stenen gewelven heeft vervangen. Tot de inventaris behoren drie overhuifde dubbele herenbanken (midden 17de eeuw), een door Willem Groeneveld met snijwerk van Dirk Embderveld vervaardigde preekstoel met evangelistenfiguren (1773) en een door A. van Gruisen gebouwd orgel (1810-'11), uitgebreid door W. Hardorff (1871). Verder bevat de kerk een ruitvormig memoriebord voor Andriese Lucia van Bronckhorst († 1666) en twee grote rouwborden voor Gijsbert Arendsma van Idsinga († 1760) en Duco Martena van Burmania († 1775). Onder de huidige houten vloer ligt een groot aantal 16de- en 17de-eeuwse grafzerken, waarvan er enkele zijn gemaakt door Benedictus Gerbrandtsz. en Vincent Lucas.

Het kerkhof heeft een fraai, door J. Douma ontworpen, gietijzeren hekwerk (1876) en bevat diverse interessante 19de-eeuwse zerken, waaronder die van de grafkelder voor de familie Martin en een omhekte zerk voor G.M. baron du Tour van Bellinchave († 1870). Aan de noordrand staat het kerkelijke vergaderlokaal ‘it noegend sté’, gebouwd in 1912 met jugendstil-details.

Overige kerken. De Doopsgez. kerk (Offingaweg 17) is een recht gesloten zaalkerk met portaal uit 1910; de pastorie (Offingaweg 15) dateert uit 1875. De Geref. kerk (Langebuorren 4) is een zaalkerk met twee dwarsbeuken en een terzijde geplaatste toren met ingesnoerde spits, gebouwd in 1912 naar plannen van Tj. Kuipers.

De voorm. Chr. lagere school (It Blikkelân 11) is in 1909 gebouwd als een middengangschool met onderwijzerswoning.

Diaconiewoningen. Het in 1860 opgetrokken eenlaags gebouw Het Paradys 5-11 bood oorspronkelijk plaats aan vier rug-aan-rugwoningen. De oorspronkelijk als vier diaconiewoningen gebouwde woningen Lytsebuorren 6-8 dateren uit 1910.

Woonhuizen. Uit het midden van de 18de eeuw stamt het dwarse eenlaagspand Langebuorren 27-29, dat is voorzien van een puntgevel met aanzetkrullen. Laat-18de- of vroeg-19de-eeuws van oorsprong zijn de eenlaags huizen Kerkpad 4, 6-7 en 13. Eclectische details hebben Hegebuorren 12 (circa 1870) en Langebuorren 44 (circa 1875). De vrijstaande voorm. dokterswoning Rondweg 29 (1894) is uitgevoerd in neorenaissance-vormen. Het dubbele woonhuis Doniaweg 4-6 (circa 1915) vertoont rationalistische elementen, het woonhuis annex bakkerij Langebuorren 20 (circa 1930) heeft expressionistische details.

Boerderijen. Het eenlaags woongedeelte van boerderij Lytsebuorren 5 stamt in de kern mogelijk uit de 18de eeuw. De kop-hals-rompboerderij Ljouwerterdyk 18 heeft bij de schuur de datering ‘1788’. Op het terrein van de gesloopte Goslinga State bevindt zich de met dwars voorhuis uitgevoerde boerderij Langebuorren 1, gebouwd in 1905 voor J.L. Poortinga naar ontwerp van J.K van Dijk. In de tuin staat een laat-18de-eeuwse tuinvaas. Ten westen van Hallum liggen enkele belangrijke kop-hals-rompboerderijen. De Feitsma State (Hoge Herenweg 35) heeft een in het midden onderkelderd voorhuis uit de eerste helft van de 19de eeuw; de voorgevel bevat een grote maniëristische wapensteen uit 1602. Het langgerekte voorhuis van de in 1810 gebouwde monumentale boerderij Mariengaarderweg 2 is voorzien van een ingangsomlijsting met ionische pilasters. Het interieur bevat een kamer met schouw en bedstedenwand in empire-vormen en enkele tegeltableaus met dieren en bloemvazen. De boerderij Mariengaarde (Mariengaarderweg 45) werd rond 1840 gebouwd op de plaats van het in 1163 gestichte en in 1580 opgeheven gelijknamige klooster. Het langgerekte

[p. 149]

voorhuis is in het midden onderkelderd. Bij de boerderij Vijfhuisterdijk 19 uit circa 1860 is het achterste deel van het voorhuis onderkelderd.

Van de beschuitfabriek ‘De Volharding’ (Mounebuorren 24) dateert het fabrieksdeel uit circa 1915. De directeurswoning (Mounebuorren 20) is een middenganghuis uit circa 1895.

Poldermolen. De Genezareth Kloosterpoldermolen (Trekweg 8), staand ten zuidoosten van Hallum, is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De in 1850 gebouwde molen bemaalt de polder De Hekjebrêge.