Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Grou (Grouw)
(gemeente Boarnsterhim)

Grou, Cathechisatielokaal Herv. kerk

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan in de vroege middeleeuwen in het overgangsgebied tussen klei en veen. Vanaf de 15de eeuw kwamen handel en scheepvaart tot ontwikkeling, mede door de gunstige ligging aan het Pikmeer en talrijke waterwegen. De dorpskern op de terp, in de omgeving van de Herv. kerk en de Wijde Steeg, kreeg een uitbreiding langs de Hoofdstraat en het Grien (thans Halbertsmaplein). De bebouwing verdichtte zich vanaf de 16de eeuw; Grou had begin 19de eeuw al een dicht bebouwingspatroon. Na de aanleg van de spoorlijn Leeuwarden-Zwolle (1868) en de bouw van het station ten westen van het dorp, kwam langs de noordzijde van de Stationsweg een lintbebouwing tot stand. In de tweede helft van de 19de eeuw nam het belang van de handel en scheepvaart af. Nieuwe middelen van bestaan werden industrie en - in de 20ste eeuw - waterrecreatie. Vanaf het eind van de 19de eeuw dempte men geleidelijk (tot 1961) de talrijke opvaarten en watergangen. Eind 19de eeuw ontstond in de omgeving van de Parkstraat enige villabebouwing en rond 1910 kwam aan de oostzijde de wijk Oosterveld tot ontwikkeling. Na de Tweede Wereldoorlog is Grou sterk gegroeid in zuidelijke richting en heeft men ten noorden van Grou een recreatiegebied aangelegd. Grou is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 4), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een eenbeukige kerk met een halfrond gesloten koor, een zeskantige houten dakruiter en een westtoren van twee geledingen met zadeldak. De oorspronkelijk romaanse tufstenen kerk ontstond in de eerste helft van de 12de eeuw. Het schip heeft tot de grond doorlopende rondbogige spaarvelden. Het lagere en smallere koor heeft een opvallend klimmend rondboogfries. In de eerste helft van de 13de eeuw heeft men eerst het schip verhoogd in een combinatie van bak- en tufsteen en vervolgens het koor in voornamelijk tufsteen. Bij de bouw van de gotische toren (met een oudere kern) in de 15de eeuw werd het schip verlengd en opnieuw verhoogd. Begin 16de eeuw volgde de tweede verhoging van het koor. De huidige kappen - 1520 (d)- van beide bouwdelen dateren van deze verbouwingen. De beklampte zuidgevel van het schip heeft ingehakte gotische vensters en bevat een zonnewijzer (1642). Boven de toreningang bevindt zich een gevelsteen uit 1673 met tekst en wapens. In de 18de-eeuwse, deels opengewerkte dakruiter hangt een door Jurjen Balthasar gegoten klok (1653). Na de Reformatie heeft men het koor afgesloten en ingericht als rechthuis (1650-1832) en vervolgens als kosterswoning en consistoriekamer (vanaf 1870). De kerk is verder verbouwd in 1665, in 1908-'09 opnieuw ingericht naar ontwerp van H.H. Kramer en in 1927-'28 ingrijpend gerestaureerd naar plannen van F. de Jong.

Het interieur wordt gedekt door een waarschijnlijk 17de-eeuwse houten tongewelf. Bij de restauratie zijn de trekbalken met korbeelstellen vervangen door omtimmerde stalen portalen. In 1992 zijn delen van de 17de-eeuwse preekstoel verwerkt in de oostelijke afsluiting. Toen is ook de huidige laat-17de-eeuwse preekstoel geplaatst, die afkomstig is uit Gorredijk. Tot de inventaris behoren verder twee 17de-eeuwse overhuifde dubbele herenbanken (waarvan één uit 1660), twee 18de-eeuwse herenbanken met gesneden wangstukken in Lodewijk XIV-vormen, een westgalerij (1656) - vroeger orgelgalerij - met een door Carel van Roorda geschonken tekstbord (1654) en aan de oostzijde op een eigen orgelgalerij een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1853) in een deels 18de-eeuwse orgelkast. In het westportaal staat een forse zerk in Lodewijk XIV-stijl (1718, hergebruikt in 1815).

Aan de zuidzijde geeft een laat-19de-eeuws poortvormig houten hek toegang tot het toen geruimde kerkhof. De

[p. 146]

Grou, Raadhuis

zerken van de Friese schrijvers T. Halbertsma († 1852) en E. Halbertsma († 1858) zijn recent bij het hek herplaatst. De Sint Piter Pastorie (Kerkstraat 6) is een blokvormig eenlaagspand uit 1831 met forse dakerkers. Uit 1905 dateert het cathechisatielokaal annex woonhuis (Kerkstraat 2-3), voorzien van neorenaissance-details en een hoger opgetrokken, halfrond beëindigd gevelgedeelte.

De Doopsgez. kerk (Hoofdstraat 44) is een driezijdig gesloten zaalkerk, gebouwd in 1829 als schuilkerk en daarbij aan de straatzijde verborgen achter een tweelaags lijstgevel met rondboogdoorgang. De kerk bevat een door de gebroeders Adema gebouwd orgel (1872; gewijzigd in 1920).

De Geref. kerk (Kievitstraat 3) is een recht gesloten zaalkerk uit circa 1940 met traditionalistische kenmerken.

Het voorm. raadhuis van Idaarderadeel (Raadhuisstraat 15), thans ‘De Grietman’, is een tweelaags diep pand uit circa 1870 met lijstgevel en ionische ingangsomlijsting.

Het raadhuis (Stationsweg 1) is in 1941-'42 naar een ontwerp van A.J. Kropholler gebouwd in traditionalistische vormen en heeft een souterrain, een bordestrap en een hoog, geknikt zadeldak tussen topgevels. Het beeldhouwwerk, zoals de schildhoudende leeuwen op de bordesbalustrade, is vervaardigd door Tj. Visser. Het interieur bevat onder meer enkele door Kropholler ontworpen meubels. De tegeltableaus met de wapens van de grietmannen, spreuken en symbolen zijn vervaardigd door de fabriek Ouderzorg te Leiderdorp. Het glas-in-lood is van A.C. Boedijn. Achter het raadhuis staat een dubbele eenlaags dienstwoning (Kievitstraat 2-4), eveneens naar plannen van Kropholler.

Woonhuizen. Het uit 1665 daterende smalle poortgebouw Hôfsgrêft 2a heeft een zadeldak tussen topgevels en wordt geflankeerd door haaks geplaatste eenlaags huizen. De classicistische poortdoorgang is uitgevoerd in dorische vormen. Het wit geschilderde Poorthuis (Hoofdstraat 108) is een dwars eenlaags huis met zadeldak tussen topgevels. In het midden van de voorgevel bevindt zich een forse bakstenen uitbouw op gietijzeren kolommen. Het oorspronkelijk uit circa 1750 daterende pand is in de vroege 19de eeuw en rond 1880 ingrijpend gewijzigd. Wijdesteeg 1 is een 18de-eeuws diep huis voorzien van een klokgevel met kleine topdecoratie. De eenlaagshuizen Wijdesteeg 8 en Halbertsmaplein 12-13 hebben een Vlaamse gevel in de vorm van een gedecoreerde klokgevel, in beide gevallen met het jaartal ‘1764’. De gevel van het laatstgenoemde pand draagt de initialen JA en AK van de opdrachtgevers, de uurwerkmaker Johannes Anders en zijn vrouw Anderske Klazes. Uit de late 18de eeuw dateren verder nog de eenlaagspanden Waachshaven 9 (1782), met twee haakse bouwdelen, en Waachshaven 2, met een houten voorschot met topmakelaar.

In 1836 gebouwd is het diepe huis Halbertsmaplein 4 met een geblokte kroonlijst en twee gedenkstenen met portretmedallions voor de gebroeders Joost en Eeltje Halbertsma. Hôfsgrêft 1 is een blokvormig herenhuis uit 1862 met middenrisaliet en omlijste ingang. Voorbeelden van blokvormige eenlaagshuizen uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Parkstraat 22 (circa 1860) en Waachshaven 7 (circa 1870) - beide met een neoclassicistische ingangsomlijsting en dakkapel -, en verder Stationsweg 28 (circa 1880), Parkstraat 24 (circa 1880) en Parkstraat 15 (circa 1890) - alle drie met een hoger opgetrokken middenrisaliet - en Parkstraat 28 (circa 1890), met bakstenen dakkapellen.

Rond 1900 gebouwd zijn de arbeiderswoningen Stationsweg 44-50 en het eenlaagspand Nieuw Kade 8 (1901) met overstekend zadeldak en chaletstijl-elementen. Aan de Parkstraat verrezen begin 20ste eeuw enkele villa's zoals Blier Herne (Parkstraat 11; circa 1905), een eenlaags villa met haaks bouwdeel voorzien van een topgevel, en de deels gepleisterde villa Sinnewente (Parkstraat 7; 1914) met samengestelde, overstekende kap. Het in 1910 gebouwde huis Raadhuisstraat 23 heeft haakse bouwdelen en een ingangsportiek met daarboven een balkon. Vanaf circa 1910 bouwde men in de wijk Oosterveld een groot aantal, voornamelijk eenlaags, woningen. Aardige voorbeelden zijn de arbeiderswoningen Eerste Oosterveldstraat 4-6/Paviljoenstraat 2-7 (circa 1905), de dubbele woningen Drachterweg 5-15 (circa 1920), de diepe en dwarse huizen met diverse kapvormen aan de 2e Oosterveldstraat (circa 1925) en de in zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerde huizen Meersweg 11-17 (circa 1930). In expressionistische vormen uitgevoerd is verder het dubbele woonhuis De Zonnewende (Stationsweg 18-20; circa 1930). Het in 1942 als burgemeesterswoning gebouwde pand Oostergoostraat 21 vertoont traditionalistische invloeden.

Boerderijen. De rond 1870 gebouwde Abbema State (Parkstraat 19) heeft een statig dwars voorhuis met kelder, forse dakkapel en neoclassicistische vormen. De kop-rompboerderij Great Biensma (Great Biensma 12) uit 1925 heeft een Amerikaanse schuur met aan de achterzijde een overstek. Ten westen van Grou ligt de kop-hals-rompboerderij Nijdamstra-State (Reinerswei 7) uit circa 1870 met onderkelderd voorhuis.

Het Wilhelminapark (Parkstraat tegenover 32) werd in 1893 aangelegd in opdracht van de Herv. gemeente naar ontwerp van G.L. Vlaskamp. Vóór de ingang van het park staat een borstbeeld van Eeltsje Hiddes Halbertsma, in 1904 vervaardigd door J.H. Schröder.

Het theehuis (Meersweg 8-9) is een rechthoekig houten pand met serre, gebouwd rond 1920 met expressionistische kapvormen.

Poldermolens. In de omgeving van Grou staan enkele poldermolens. Mogelijk 18de-eeuws van oorsprong is de houten spinnenkopmolen De Haansmole nabij de Geeuw. De in 1993 gerestaureerde en op zijn huidige plaats her-

[p. 147]

bouwde molen heeft een met pannen gedekte onderbouw. Op het eiland De Burd bij de Wide Burd staat de eveneens mogelijk 18de-eeuwse spinnenkopmolen De Burd. De ondertoren is gedekt met pannen, het bovenhuis gedeeltelijk met dakleer. De molen bemaalde de polder De Burd. Op het eiland De Burd staat ook, aan de Borgsloot, de Borgmolen, een achtkantige grondzeiler met bakstenen veldmuren en met riet beklede romp en kap. De in 1895 gebouwde molen bemaalde de polder De Nije Borgkrite.