Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Drachten
(gemeente Smallingerland)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan op de kruising van de weg van Heerenveen naar Dokkum en de in 1641 in opdracht van Passchier Hendriks Bolleman aangelegde Drachtster Compagnonsvaart. Deze vaart werd vanaf het Gaasterdiep gegraven door de zandrug waarop de middeleeuwse nederzettingen Noorder- en Zuider-Drachten lagen. Bij de veenrand aan de oostzijde splitste de vaart in een Noorder- en een Zuiderdwarsvaart, van waaruit het veen in oostelijke richting werd ontgonnen. Het nieuwe, kruisvormige dorp kreeg in 1743 een kerk ter vervanging van de in dat jaar afgebroken kerken te Zuider-Drachten (gesticht 1148) en Noorder-Drachten (gebouwd 1541).

In de Franse tijd werd Drachten de hoofdplaats van Smallingerland. Van economisch belang waren de molens, de kalkovens en de tabaksverwerking. In de 20ste eeuw zette de groei van Drachten door. Rond de Rijks-HBS (1919) kwam een nieuwe wijk tot ontwikkeling op basis van een uitbreidingsplan uit 1918 van G. Stapensea en in 1938 volgde een stratenplan voor een uitbreiding in westelijke richting. Het door P. van Loo opgezette uitbreidingsplan uit 1940 vormde de basis voor enkele na-oorlogse woonwijken. Deze kwamen in eerste instantie tot stand rond de oude kern, daarna ten oosten van de (gedempte) Dwarsvaart (De Wiken, De Venen), in het zuidwesten (De Drait) en in het noordwesten (De Swetten, De Folgeren). Vooral na de komst van de Philips scheerapparatenfabriek (1950) groeide Drachten in snel tempo uit tot de tweede plaats van Friesland. Deze ontwikkeling leidde in de dorpskern tot een verkeersdoorbraak bij de kerk (1955), een gedeeltelijke demping van de Drachtstervaart (1963) en herstructurering van het gebied rond het Van Knobelsdorffplein, waar een nieuw raadhuis werd gebouwd (1984-'86).

De Herv. kerk (Zuidkade 19) is een T-vormig gebouw met houten geveltoren. De rijke bekroning in Lodewijk XIV-stijl boven de ingang draagt de wapens van de stichters van deze in 1743 voltooide kerk. Het gebouw is in 1952 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door een gestuct houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een fraai gesneden preekstoel in Lodewijk XV-stijl (1743), een door C. Kooijstra vervaardigde

Drachten, Herv. kerk

herenbank (1744), een herenbank met kuifstuk in Lodewijk XIV-stijl (1750), vier 18de-eeuwse grafzerken en een door J.A. Hillebrand gebouwd orgel (1820; uitgebreid in 1986). Van de vier gebrandschilderde ramen (1743; gerestaureerd in 1916) zijn er drie gemaakt door Jurjen Staak en één door Ype Staak.

De Doopsgez. kerk (Zuiderbuurt 26) is een dwars geplaatste zaalkerk uit 1790 met pilastergevel en omlijste ingang. De huidige eclectische ingang werd rond 1860 toegevoegd. Tot de inventaris behoren een preekstoel en banken uit de bouwtijd en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1856-'57; uitgebreid in 1928).

Overige kerken. De in 1924-'25 naar plannen van J. Bosma opgetrokken (Geref.) Zuiderkerk (Burg. Wuiteweg 71) is een kruiskerk met portaal en terzijde staande toren. De in 1926 met expressionistische details gebouwde (Herv.) Kapelkerk (Berglaan 8) is een zaalkerk voorzien van een ongelede toren met tentdak. De R.K. Goddelijke Verlosserkerk (Pier Panderstraat 1) is een moderne kerk uit 1961-'62 naar plannen van C.H. Bekink.

Kloosters. Het voorm. Minderbroedersklooster (Burg. Wuiteweg 2) werd in 1936-'37 gebouwd in traditionalistische vormen naar plannen van H.H. de Graaf. Momenteel biedt het onderdak aan het Museum Smallingerland; de bijbehorende

[p. 114]

Drachten, Rijks Hogere Burger School

kapel is in 1993 verbouwd tot trouwzaal. Het in traditionalistische stijl uitgevoerde voorm. klooster Karmel (Burg. Wuiteweg 162) is gebouwd voor de zusters carmelitessen uit Den Bosch naar een ontwerp uit 1936 van A.H. Witteveen. Van de carré-vormige opzet rond een gesloten kloosterhof kwam de oostelijke vleugel in 1936 tot stand, de zuidelijke vleugel met kapel in 1946. Onder leiding van J.J.W. van Oerle werden vervolgens de noordelijke en de westelijke vleugel uitgevoerd in 1954-'55. Het klooster is in 1993 omgebouwd tot congresruimte.

Het voorm. raadhuis (Moleneind ZZ 14) is een gebouw in neorenaissance-stijl, opgetrokken in 1901 - vermoedelijk naar plannen van gemeentearchitect R. Wibbelink - ter plaatse van een voorganger uit 1830.

De voorm. Rijks Hogere Burger School (Torenstraat 28) is een langgerekt gebouw op E-vormige plattegrond met een middenrisaliet voorzien van fronton en dakruiter met uurwerk. De in ‘Um 1800’-vormen uitgevoerde school verrees in 1919 naar plannen van rijksbouwmeester J.A.W. Vrijman. Het gebouw is momenteel in gebruik bij het Drachtster Lyceum.

Overige scholen. De Chr. MULO Rehoboth (Stationsweg 118), een tweelaags schoolgebouw met iets verhoogde middenrisaliet, werd in 1922 gebouwd met expressionistische elementen naar plannen van C.R. de Boer: een architect die enkele keren samenwerkte met de kunstenaar Th. Van Doesburg. De glas-in-lood ramen die Th. van Doesburg voor deze school ontwierp, zijn waarschijnlijk naar het buitenland verkocht. Wel zijn nog glas-in-lood ramen van Van Doesburg aanwezig in de voorm. Rijks Landbouw Winterschool of ‘H.J. Witteveenschool’ (Torenstraat 12) uit 1920, eveneens ontworpen door C.R. de Boer. De voorm. Rijkskweekschool (Torenstraat 18) dateert uit 1930, de in zakelijk-expressionistische vormen uitgevoerde Landbouwhuishoudschool (Torenstraat 59-61) uit 1933.

Haersma-State (Stationsweg 66). Dit gepleisterde neoclassicistische landhuis is voorzien van geblokte hoekpilasters en een middenrisaliet met serlianamotief en een balkon op gietijzeren ionische zuilen; de afsluitende attieklijst draagt de huisnaam. Het in 1842-'43 naar plannen van Th.A. Romein voor M.M. Cats gebouwde huis staat in een gelijktijdig aangelegd landschapspark.

Woonhuizen. Het in 1806 als dokterswoning gebouwde Bleekerhûs (Moleneind ZZ 11) is een tweebeukig dwars eenlaagspand voorzien van een hoger opgaand middenrisaliet met klokgevel, die boven de ingang tot een erker is uitgebouwd. In de zijgevel bevinden zich drie hergebruikte gevelstenen, waarvan er één met het jaartal 1641. Het diepe eenlaagspand Zuidkade 18, met puntgevel en omlijste ingang, dateert uit 1860. Het huis Stationsweg 19 (1890) vertoont eclectische elementen, Zuidkade 35 (circa 1904) heeft neorenaissance-elementen. De gepleisterde villa Noorderbuurt 95 werd in 1906 ontworpen in opvallende jugendstil-vormen naar plannen van J.P. Hazeu voor burgemeester A. Bruins Slot. Andere panden met jugendstil-elementen zijn Stationsweg 139 (1905) en Stationsweg 49 (1910); laatstgenoemd pand heeft bovendien een vakwerktopgevel. De festoenen in de gevel van Zuidkade 30 (circa 1919) zijn op te vatten als nieuw historiserende elementen.

Door C.R. de Boer ontworpen zijn het winkelpand Zuiderbuurt 10 (1910), voorzien van jugendstil-elementen, en het huis Moleneind 132 (1923) met expressionistische details. Het rond 1920 met expressionistische details gebouwde arbeidersbuurtje Beter Wonen (Beter Wonen 34-40/Houtlaan 50-64) - van de gelijknamige woningbouwvereniging - is vermoedelijk ook ontworpen door C.R. de Boer. Hij leverde in ieder geval het ontwerp voor de in 1921-'22 gebouwde middenstandswoningen Torenstraat 3-21/Oosterstraat 23-27/Houtlaan 22-26. Dit complex woningen staat internationaal bekend als de Papegaaienbuurt, een bijnaam die door kunsthistorici aan het complex is toegedicht vanwege het door Th. van Doesburg ontwikkelde kleurenschema voor het houtwerk. De kleuren werden op verzoek van de bewoners al in 1924 neutraal overgeschilderd. In 1988 zijn de kleuren opnieuw aangebracht. De villa's De Zonnehoek (Torenstraat 23; 1935), Burg. Wuiteweg 51 (circa 1935), HBS-straat 11 (1938) en J.M. Houwenstraat 11 (circa 1938) hebben een zakelijk-expressionistische vormgeving.

Boerderijen. De kop-rompboerderij Folgeren 12 heeft een voorhuis met omlopende bakgoot en in de nokanker de datering ‘1792’. Het interieur bevat betegelde wanden en een bedschotwand. De forse boerderij Moleneind ZZ 71, met dwars geplaatst voorhuis, dateert uit circa 1820. Bij de keuterboerderijen Het Noord 26 (1904) en Noorderend 16 (circa 1910) vormt een krimp de overgang van kop naar romp. Uit 1932 dateert de in zakelijk-expressionistische stijl uitgevoerde stelpboerderij Het Noord 19.

Nijverheid. De twee diepe pakhuizen (Noorderkade 60) dateren mogelijk uit circa 1850. In het rond 1890 gebouwde dwarse huis Zuidkade 29 was een kleine tabaksfabriek ondergebracht. De voorm. tabaksfabriek annex pakhuis bij Zuidkade 24 werd rond 1902 gebouwd voor de firma Fokke van der Meulen. In de fabriek produceerde men de pruimtabak ‘Drachtster Kei’. De voorm. sigarenfabriek (Moleneind

Drachten, Woonhuizen Papagaaienbuurt

[p. 115]

Drachten, Tabaksfabriek

ZZ 25) is een diep pand met neorenaissance-details uit 1910.

De watertoren (De Twee Gebroeders ong.) verrees in 1959 naar ontwerp van J.J.M. Vegter. De toren heeft een slanke betonnen schacht en twee betonnen vlakbodemreservoirs.

Het Reidingpark (De Drift ong.) werd in 1835 in opdracht van de gemeentesecretaris F.S. Reiding aangelegd als tuin bij zijn woning. De tuin is in 1959 gerestaureerd en omgevormd tot park door H. Otto.

Begraafplaatsen. De Noorderbegraafplaats (Stationsweg ong.) werd rond 1800 gesticht op de plaats van de oude kerk van Noorder-Drachten en heeft grafstenen vanaf 1812. Op de plaats van de oude kerk van Zuider-Drachten is rond 1900 de Zuiderbegraafplaats (Burg. Wuiteweg 85) aangelegd.

De sluis bij de uitmonding van de Drachtstervaart in de Drait, gelegen ten westen van Drachten, werd in 1893 gebouwd als ‘Sluis I’. De naar plannen van O.M. Meek uitgevoerde sluis werd in 1935 hersteld. De sluiswachterswoning (Buitenstvallaat 4) en de ijzeren ophaalbrug dateren respectievelijk uit 1893 en 1935.

Poldermolens. Ten westen van Drachten in Goëngahuizen (Goaiïngahuzen) staan drie 19de-eeuwse poldermolens. Het zijn alle drie houten spinnenkopmolens met pannen gedekte ondertoren, voorzien van een vijzel. De molen Heechhiem (bij Peansterdyk 18) is in 1995 gerestaureerd, De Modderige Bol (bij Peansterdyk 10) in 1992-'93

Kortehemmen bij Drachten, Herv. kerk (1985)

en de Jansmolen of ‘De Modden’ (bij Peansterdyk 10) in 1990.

Drachtstercompagnie (Drachtsterkompenije). Dit dorp ten noordoosten van Drachten is na 1743 ontstaan als veenkolonie. De in 1849 gebouwde kerk heeft men na een brand in 1979 afgebroken. De in 1928 gebouwde zaalkerk van de Vrije Evang. Broedergemeente (Folgerster Loane 74) is vermoedelijk ontworpen door J. Stuivinga. Interessante boerderijen zijn de rond 1890 gebouwde kleine woudboerderij B. Boardseswiek 9 en de stelpboerderij Smidswei 52 uit 1936, naar plannen van M.D. van der Zee. De rond 1870 geplaatste gietijzeren grenspaal ‘13’ (hoek Skieding en Leidijk) markeert de grens tussen Friesland en Groningen.

Kortehemmen (Koartehimmen). Dit dorp gelegen ten zuidwesten van Drachten is ontstaan in de middeleeuwen. De Herv. kerk (Boerestreek 13) is een kleine eenbeukige gotische kerk uit circa 1300. De zijgevels worden geleed door spitsboogvormige nissen, waarvan enkele met siermetselwerk. In 1620 heeft men het koor gesloopt en vervangen door de huidige oostgevel. Tot de inventaris behoren een 17de-eeuwse preekstoel en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1935). Op het kerkhof staat een, in 1950 vernieuwde, enkele houten klokkenstoel met schilddak. In de klokkenstoel hangt een door Johan Borchhardt gegoten klok (1750). Interessante boerderijen zijn de kleine keuterboerderij Boerestreek 28, gedateerd ‘1718’, en de gave kleine koprompboerderij Boerestreek 8 uit circa 1850.

Boornbergum (Boarnburgum). Dit wegdorp ten zuidwesten van Drachten is in de 18de eeuw ontstaan. De Herv. kerk (Westerbuorren 11) is een driezijdig gesloten zaalkerk met houten geveltoren, gebouwd in 1871 ter plaatse van een voorganger uit 1734. Het door Bakker & Timmenga gebouwde orgel (1925) bevat onderdelen van een Hinsz-orgel (1767) uit Sexbierum. In het baarhuisje op het kerkhof zijn delen van 18de-eeuwse zerken verwerkt. De in 1911 gebouwde Geref. kerk (Easterbuorren 52) is een zaalkerk met geveltoren naar plannen van G.S. Kijlstra. De uit 1933 daterende boerderij Easterbuorren 96 heeft een winkelgedeelte. De voorm. Coöperatieve zuivelfabriek ‘Mei Inoar Ien’ (Galhoeke 10) kwam in 1904 in rationalistische vormen tot stand op de plaats van een particuliere zuivelfabriek (gesticht in 1893). De fabriek is in 1966 gesloten en verbouwd tot woningen en bedrijfsruimten.