Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Dokkum
(gemeente Dongeradeel)

Stad, ontstaan op de plaats waar de Ee in een inham van de Lauwerszee uitmondde: het Dokkumer Diep. In de vroege middeleeuwen werd op de noordelijke kwelderwal een terp opgeworpen - ter plaatse van de huidige Hoogstraat en Waagstraat. Volgens 9de-eeuwse bronnen was deze kleine handelsnederzetting de plaats waar St. Bonifatius in 754 werd vermoord. Aan de noordzijde, op de plaats van de huidige Markt, verrees later in de 8ste eeuw een tweede terp. De hier gebouwde houten kerk werd in de 12de eeuw vervangen door de premonstratenzer Bonifatius-abdij. De in de kerk opgenomen bron (Fetzeput) werd in de 13de eeuw een plaats van Bonifatius-verering. Naast de tot de abdij behorende St.-Pauluskerk, verrees een aan St. Maarten gewijde parochiekerk. De Bonifatiusabdij werd in 1588-'89 gesloopt (de toren in 1832).

In 1298 wordt Dokkum, dat handelsrelaties onderhield met Scandinavië en Engeland, voor het eerst vermeld als stad. Een eerste verdedigingswal kwam in 1399 tot stand, maar deze werd in 1531 ontmanteld. Na de plundering van de stad in 1572 - en onder dreiging van een aanval - kreeg Dokkum in 1582 een nieuwe, zeshoekige omwalling. In de jaren daarna werden de zes bastions, vier landpoorten (gesloopt in de 19de eeuw) en twee waterpoorten voltooid.

In het Dokkumer Diep bouwde men in 1583 een zijl (sluis), waardoor het zoete water van de grachten en de monding van de Ee (het Kleindiep) werd gescheiden van zoute water van de zeehaven (het

[p. 106]

Dokkum, (Herv.) Grote of St.-Martinuskerk

Grootdiep). Dokkum werd in 1597 zetel van de Admiraliteit van Friesland en groeide uit tot de vijfde stad van Friesland. Verzanding van het Grootdiep leidde in 1645 tot verplaatsing van de Admiraliteit naar Harlingen. De stad richtte zich vervolgens op het achterland. In 1647 legde men een trekweg aan langs de Dokkumer Ee en in 1651-'55 werd de Stroobosser trekvaart gegraven, die bij Stroobos uitkomt in het Kolonelsdiep - de verbinding met Groningen. De in 1729-'30 bij Engwierum gebouwde Dokkumer Nieuwe Zijlen sloten de oude zeearm geheel af en in 1774 verdween de overbodig geworden zuidelijke beer in de stadsgracht.

De bebouwing bleef binnen de omwalling tot er aan het eind van de 19de eeuw enige bedrijfsbebouwing langs de Dokkumer Ee (Voorstreek) ontstond, aan de westzijde van de stad. In 1901 werd aan de noordzijde een spoorlijn naar Leeuwarden aangelegd: het ‘Dokkumer Lokaeltsje’. Aan die zijde ontstond enige nieuwbouw. Aan de zuidzijde kwam in 1919 een eerste wijkje met volkswoningbouw tot stand. Na een grenswijziging (1924) verrees ten oosten van dit wijkje in 1925 de St.-Bonifatiuskapel met processiepark. Op het tracé van de in 1936 opgeheven spoorlijn legde men na de Tweede Wereldoorlog een rondweg aan (voltooid in 1949). Het merendeel van de bedrijfsbebouwing aan de Voorstreek verdween. Dokkum is na de Tweede Wereldoorlog met forse woonwijken uitgebreid, eerst aan de oost- en de westzijde, vervolgens, na een tweede grenswijziging (1966), aan de zuidzijde en recent aan de noordzijde. Mede door de aanwijzing tot beschermd stadsgezicht in 1972 is de oude binnenstad opvallend gaaf bewaard gebleven.

De (Herv.) Grote- of St.-Martinuskerk (Markt 2) [1] is een tweebeukige kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een houten geveltoren. De huidige kerk verrees als parochiekerk aan de zuidzijde van de 12de-eeuwse Pauluskerk van de Bonifatiusabdij (gesloopt in 1588-'89). Ter plaatse van een oudere voorganger kwam het huidige koor in het tweede kwart van 15de eeuw tot stand, waarna de bouw van het schip volgde. Toen de kerk na de Reformatie de hoofdkerk van Dokkum werd, verrezen in 1588-'93 de noorderzijbeuk en een nieuwe westgevel, met in de top een uitbouw op kraagsteentjes. Bij een ingrijpende verbouwing in 1856-'57, naar plannen van J.I. Douma, werd (onder meer) het koorgewelf uitgebroken en werd vermoedelijk de huidige geveltoren gebouwd. Bij de restauratie van 1965-'69, naar plannen van P. Niesten, kreeg de westzijde opnieuw een trapgevel. Verder zijn toen de twee in 1856-'57 verwijderde kolommen van een galerij (kraak) tussen koor en schip weer gedeeltelijk opgetrokken. Het interieur van hoofdbeuk en koor wordt gedekt door een vlakke houten zoldering. De scheiding tussen hoofd- en noordbeuk wordt gevormd door ronde kolommen onder scheibogen, die in de 18de eeuw zijn verhoogd ten behoeve van een (verdwenen) houten galerij. In de kerk bevinden zich een preekstoel en doophek in roccocostijl (1751), naar ontwerp van Sjouke Nooteboom en mogelijk met snijwerk van Yge Rintjes. De orgelgalerij dateert uit 1688; de gelijktijdig vervaardigde orgelkast bevat een door nieuw orgel (1979). In de kerkvloer liggen talrijke, vooral 17de- en 18de-eeuwse zerken, waaronder enkele gemaakt door Benedictus Gerbrandtsz. en Claes Jelles. Aan de oostzijde van de kerk staat de in 1734 gebouwde consistoriekamer met klokgevel in Lodewijk XIV-stijl, waarvan de deklijst doorloopt over de noordelijke afluiving. De naastgelegen kosterij (Op de Fetze la) stamt uit 1907.

De kerk van de Verenigde Chr. gemeente (Legeweg 14) [2] is een zaalkerk met opengewerkte houten geveltoren, gebouwd in 1852 voor de in 1798 verenigde gemeenten van Doopsgezinden

[p. 107]

Dokkum, Kerk van de Verenigde Chr. gemeente

en Remonstranten. Het ontwerp in strenge neoclassicistische vormen van Th.A. Romein is een gewijzigde navolging van zijn ontwerp voor de kerk in Terband (1843). De kerk is in 1973 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door een gestukadoord houten tongewelf. Het door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel (1863) heeft een orgelkast van W. Hardorff (1852). De pastorie (Legeweg 16-18) dateert uit circa 1852.

De R.K. St.-Martinus- en Bonifatiuskerk (Hoogstraat 25) [3] is een driebeukige basilikale kruiskerk met een vijfzijdig gesloten koor en - bij de viering - een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. P.J.H. Cuypers maakte in 1869 het ontwerp voor deze neogotische kerk. De toren stortte in 1874 in tijdens de bouw en werd uiteindelijk in 1878 voltooid. De kerk is in 1974-'75 en in 1981-'82 gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven (koor en zijbeuken) en houten tongewelven (midden- en dwarsschip). De Bonifatiuskapel in de onderbouw van de toren bevat eind-17de-eeuws houtsnijwerk en een tabernakel met een deel van de schedel van St. Bonifatius in een eenvoudige zilveren monstrans. Tot de bezienswaardige kerkinventaris van atelier Mengelberg behoren het hoofdaltaar (1876), twee zijaltaren (1875 en 1890), de preekstoel (1910) en delen van een communiebank. Verder bevat de kerk een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1882-'83). Het gebrandschilderd glas in de doopkapel is vervaardigd door H.A.M. de Vos (1904), dat in het priesterkoor door M. Weiss (1946).

Overige kerken. De kerk van de Baptistengemeente (Diepswal 29) [4] is een sobere zaalkerk uit de eerste helft van de 19de eeuw. De (Geref.) Rehobothkerk (Nieuwe Buurt 1) [5] is een dwarse zaalkerk met ingangsportaal, gebouwd in 1890 en verbouwd in 1920. Uit 1921 dateert de (Geref.) Noorderkerk (Noorderbolwerk 2) [6], een L-vormige kerk met expressionistische elementen, opgetrokken ter plaatse van een voorganger uit 1861. Vergelijkbaar in vorm en stijl is de (Geref.) Oosterkerk (Oostersingel 68) [7] uit 1926 (verbouwd in 1982).

Het voorm. weeshuis (Markt 30) [8] is een neoclassicistisch eenlaags gebouw uit 1854 met hoger opgaande, gepleisterde middenrisaliet met poortmotief ondersteund door Grieks-dorische zuilen. Het weeshuis werd in 1610 gesticht in een ouder (gotisch) gebouw, waarvan inwendig nog resten aanwezig zijn, zoals geprofileerde sleutelstukken. In het gebouw hangt een door Jan Albert de Grave gegoten klokje (circa 1725). De voorgevel bevat een gedenksteen uit 1758.

Het voorm. St.-Laurentiusgasthuis (Markt 24-28) [9] is een langgerekt eenlaagspand met een hoger opgetrokken en halfrond gedekte middenpartij tussen kolossale ionische pilasters. Het neoclassicistische pand werd in 1839 gesticht door A.C. en J.S. de Vries, in 1880 uitgebreid (Torenstraat 2) en in 1983 als geheel gerestaureerd.

Verdedigingswerken. De vestingwallen met bijbehorende vestinggracht zijn opmerkelijk goed bewaard gebleven. De zeszijdige versterking werd in 1582 onder dreiging van een aanval van de troepen van Rennenberg ‘in alder ijlen’ opgeworpen. Daarna was men tot 1590 bezig om de zes bastions en tussenliggende courtines te voltooien. De vier landpoorten zijn in de 19de eeuw gesloopt. Wel bewaard bleven de binnen de versterking gebrachte zijl tussen Grooten Kleindiep en delen van de twee waterpoorten: de Anjumerpijp (Kereweer) [10] en de Woudsterpijp (Baantjebolwerk) [11]. In 1864 heeft men de wallen verlaagd en omgevormd tot wandelgebied. Op het Oosterbolwerk bevindt zich een oorlogsmonument uit circa 1950 van Nel Bakema.

Het stadhuis (De Zijl 2) [12] is een langgerekt dwars gebouw met opengewerkte klokkenkoepel. In 1606 kocht het stadsbestuur de Mockema-Blauhuisstins op de hoek van de Hoogstraat en De Zijl. Dit vroeg-16de-eeuwse gebouw naar plannen van de Harlinger stadsbouwmeester Jacob Lous werd in 1608-'10 verbouwd en voorzien van een asymmetrisch geplaatste band- en rolwerkgevel. Volgens een gedenksteen werd de stadhuistoren in 1717 hersteld door Outger Douwes en Foppe Hessels. De naastgelegen stadsherberg, die in 1730 verkocht moest worden, kon in 1756 weer worden aangekocht om op die plaats in 1761-'63 naar plannen van Jan Nooteboom een nieuwe vleugel te laten bouwen. Bij een verbouwing in 1835, mogelijk naar plannen van A. Tjaarda, kreeg het stadhuis een nieuwe lijstgevel met middenrisaliet, voorzien van een fronton in empire-vormen en een dorische ingangspartij met daarboven een venster met ionische omlijsting. Het enige restant van de 17de-eeuwse gevel is het door Jacob Lous gemaakte Justitiabeeld (1610) op het fronton. In de ook bewaard gebleven klokkenkoepel hangt een klok uit 1615, die mogelijk werd gegoten door Johan, Frans en Thomas Simonsz.; het carillon is uit 1955. Naar plannen van J.J.M. Vegter is het stadhuis in 1939-'41 gerestaureerd en voorzien van pseudo-18de-eeuwse vensters. In 1967 kwam aan de Hoogstraat een uitbreiding tot stand, gevolgd door verdere uitbreidingen in 1983 en 1987.

Het interieur bevat diverse oude onderdelen. In de Groene Zaal staat een monumentale zandstenen schouw in maniëristische vormen, naar ontwerp van Jacob Lous. De rijk bewerkte schouwbalk met aedicula, voorzien van het stadswapen, wordt ondersteund door op postamenten geplaatste ionische zuilen met beslagwerk. Het goudleer in deze kamer stamt uit circa 1710. De Raadzaal heeft rococo-stucwerk van Anthoni Castelli en rococo-snijwerk van Yge Rintjes uit 1761-'63. De twee schoorsteenmantels zijn gemaakt door Johannes Hardenberg. De schouwstukken en grisailles

[p. 108]

Dokkum, Stadhuis

uit 1757 zijn van Daniël Reynes. Hij vervaardigde verder in 1763 de vier grote geschilderde behangsels met allegorieën op de bloei van de stad Dokkum. In de Burgemeesterskamer bevindt zich een rococo-schouw met Harlinger tegeltableau (gemerkt Pals Karsten 1773), afkomstig uit een pand aan de Ee buiten de stad.

Het admiraliteitsgebouw (Schoolsteeg 1) [13] is een fors, onderkelderd gebouw in maniëristische vormen, waarvan het oorspronkelijke zadeldak tussen topgevels is vervangen door een schilddak. De Admiraliteit van Friesland werd in 1597 gehuisvest in een door Botte Mockema in 1556 aan de Diepswal gebouwd huis, dat het Oude College ging heten (gesloopt in 1684). Achter een naastgelegen hoekpand (gesloopt in 1802) verrees in 1618 aan de Schoolsteeg het behouden gebleven gebouw als uitbreiding, het zogeheten Nieuwe College. Op de binnenplaats aan de Lange Oosterstraat bevindt zich een toegang met rijk bewerkt opzetstuk met wapenschild en drie obelisken. Na het vertrek van de Admiraliteit in 1645 kreeg het gebouw verschillende bestemmingen, zoals Latijnse school (1721) en armhuis. Na een restauratie in 1961-'63, naar plannen van J. Zuidema en A. Baart, is het ingericht als Streekmuseum.

De voorm. waag (Grote Breedstraat 1) [14] is een vrijstaand gebouw met forse klokkenkoepel, gebouwd in 1752 als boter- en kaaswaag ter plaatse van een voorganger uit 1593. Oorspronkelijk bood het tevens plaats aan de hoofdwacht. De noordgevel heeft kolossale ionische pilasters en een zandstenen opzetstuk met het stadswapen; het opzetstuk van de zuidgevel vertoont het wapen van Friesland. De waag is waarschijnlijk ontworpen door Sjouke Nooteboom en uitgevoerd met beeldhouwwerk van Johannes Hardenberg. Na later als brandweerkazerne en VVV-kantoor te hebben gediend, is het pand sinds 1998 in gebruik als restaurant; de 18de-eeuwse luifel is in moderne vormen gereconstrueerd.

Scholen. De voorm. bewaarschool (Kerkstraat 2) [15] is een neoclassicistisch eenlaagspand uit circa 1850, met boven de vensters gekoppelde rondbogen. De voorm. openbare lagere school Oostersingel 2 [16] is rond 1890 gebouwd als een zesklassige gangschool met neoclassicistische elementen. De voorm. openbare lagere school Kleine Oosterstraat 12 [17] kwam in 1904 tot stand als een vierklassige gangschool met aan de kopse zijde een sierspant in chaletstijl. Het gebouw is nu in gebruik als natuurmuseum. De voorm. R.K. St.-Bonifatiusschool, (Koningstraat 17) [18], een tweeklassige middengangschool uit 1913, heeft een trapgevel boven de ingang en een later aangebouwd lokaal. De voorm. openbare lagere Burgerschool (Zuiderbolwerk 11-41) [19] is een achtklassige gangschool uit circa 1920. De rond 1920 gebouwde Chr. Nationale School (Op de Fetze 4) [20] is een tweelaags gebouw in zakelijk-expressionistische vormen.

Woonhuizen. In de binnenstad staan voornamelijk diepe huizen op smalle en lange percelen. Aan de buitenzijde zijn weinig laatmiddeleeuwse of 16de-eeuwse sporen zichtbaar. Een uitzondering vormt Boterstraat 8 met een laat-16de-eeuwse puntgevel met terug liggende geprofileerde vensternissen bij de verdieping en de geveltop. Toch gaan achter de 17de-eeuwse of jongere woonhuisgevels vaak oudere kernen schuil, bijvoorbeeld bij het verbouwde en gepleisterde hoekpand Hoogstraat 36, met in de zijgevel de jaartalankers ‘1564’. Opvallend zijn de huizen Legeweg

Dokkum, Woonhuis Boterstraat 8

[p. 109]

Dokkum, Admiraliteitsgebouw

1 en Legeweg 2, die aan de zijde van de Turfmarkt een kelderverdieping hebben. Dit zelfde verschil in niveau tussen straat en water komt ook voor bij panden aan de Nauwstraat en Suupmarkt, met achtergevels aan het Kleindiep. Andere voorbeelden van panden met een mogelijk oudere kern zijn: Grote Breedstraat 35 - naar verluid het oude rechtshuis -, Koornmarkt 14, Oranjewal 2 met 18de-eeuwse gevel, Diepswal 33 met 18de-eeuwse gevelsteen, en het gedeeltelijk gepleisterde hoekpand Halvemaanspoort 1 met een gevel uit circa 1860. Een belangrijk vroeg-17de-eeuws complex wordt gevormd door de huizen op de hoek van De Zijl en de Vlasstraat. Het in 1622 in maniëristische vormen gebouwde hoekpand De Zijl 1 heeft een trapgevel met ronde beëindiging aan de Vlasstraat en een Vlaamse trapgevel aan De Zijl. De winkelpui werd rond 1860 toegevoegd voor een apotheek. De eveneens uit 1622 daterende huizen De Zijl 3 en De Zijl 5 hebben trapgevels; het huis De Zijl 7 heeft een gevelsteen uit 1622. Van midden-17de-eeuwse

Dokkum, Waag

trapgevels voorzien zijn Anjelierstraat 1 en Keppelstraat 40; het laatste pand staat bekend als het ‘Kollumer Veerhuis’. De dwarse eenlaagspanden Kereweer 5 (circa 1620) en Wortelhaven 14 zijn mogelijk gebouwd als wachterwoningen van respectievelijk de Anjumerpijp en de Woudsterpijp. Het 18de-eeuwse dwarse eenlaagspand Baantjebolwerk 1 was het commiezenhuis voor de opzichters op het gemaal.

Evenals andere Friese steden heeft ook Dokkum enkele fraai versierde 18de-eeuwse gevels. De halsgevel van het huis De Gouden Hand (Vleesmarkt 33) werd in 1743 gebouwd in rijke Lodewijk XIV-vormen. Uit 1759 dateert de rijke Vlaamse gevel in Lodewijk XIV-vormen van Halvemaanspoort 15-17. De gevelsteen toont een voorstelling van het wolverversambacht. Uit 1750 stamt de klokgevel Kleine Breedstraat 3, waarvan de deklijst doorloopt over een noordelijke aanbouw. Andere voorbeelden van 18de-eeuwse klokgevels zijn Stenendam 1 (1758), De Dijk 12, De Dijk 14 (1762), Hogepol 20, Aalsumerpoort 13 en Vlasstraat 5. Puntgevels hebben de huizen Aalsumerpoort 15 en Oostersingel 14 (1753). Imposanter zijn de van puntgevels voorziene diepe huizen Legeweg 5 (1782) en Legeweg 23, met een deur en bovenlicht in Lodewijk XVI-vormen. De diepe huizen De Dijk 4 en Suupmarkt 6 hebben beide een laat-18de-eeuwse lijstgevel met fronton. Vergelijkbaar van vorm, maar forser en breder, is Hogepol 18 een deftig huis in Lodewijk XVI-vormen met fronton voorzien van doekfestoenen.

Uit de eerste helft van de 19de eeuw

Dokkum, Woonhuis Halvemaanspoort 15-17

[p. 110]

dateren enkele forse en brede panden in sobere neoclassicistische vormen: Diepswal 27, De Dijk 10, Kleine Oosterstraat 6 en Op de Fetze 8; de laatste voorzien van een ingangsomlijsting met ionische pilasters. Gepleisterd is het forse herenhuis Hanspoort 1 uit circa 1840. De omlijste vensters op de verdieping en de gietijzeren ornamenten in de kroonlijst doen denken aan het werk van Th.A. Romein. Het naastgelegen en gelijktijdig gebouwde, gepleisterde huis Westersingel 35 is nog strenger neoclassicistisch van vorm en heeft op de verdieping een serliana-venster. Het sobere neoclassicistische hoekpand Zuiderbolwerk 51 dateert uit 1834. Voorbeelden van smalle diepe panden met sobere neoclassicistische vormen zijn: De Dijk 8, De Dijk 16 (1857), Diepswal 13 (1860) en Legeweg 21 (circa 1865). Rond 1860 liet de steenfabrikant P. Helder het forse neoclassicistische herenhuis Sonnenborgh (Stationsweg 12) bouwen.

Een eclectische vormgeving hebben het middenganghuis Aalsumerpoort 18 (circa 1870) en Aalsumerpoort 2 (1893), waar de dakkapel op de verdieping door de kroonlijst steekt. Het rijzige herenhuis Oostersingel 40 bestond oorspronkelijk uit één bouwlaag, maar werd rond 1883 verbouwd en verhoogd in eclectische stijl voor Y.K. Botma. In 1906 liet G.H. Rijpstra aan de achterzijde op gietijzeren zuiltjes een serre in jugendstil-vormen uitbouwen. Neorenaissance-vormen vertoont het naar plannen van A.T. van Veen voor S.I. Hansma gebouwde huis Oostersingel 42 uit 1895. Vergelijkbare vormen heeft Vleesmarkt 11 (circa 1895); eveneens in neorenaissance-stijl opgetrokken is Vleesmarkt 27 (circa 1900).

Langs de Stationsweg staan enkele voorbeelden van plaatselijke jugendstil-architectuur. De rijk geornamenteerde villa Stationsweg 29, met hoefijzerboog in de topgevel, dateert uit circa 1905. Vergelijkbaar is het dubbele herenhuis Stationsweg 18-20 (1909). Andere voorbeelden zijn Stationsweg 21-23 (1907) en Stationsweg 14-16 (circa 1910). De villa Strobosserweg 11 (1905-'06), vermoedelijk ontworpen door A. Velding, heeft jugendstil- en chaletstijl-elementen. Eenvoudiger, maar

Dokkum, Woonhuis Stationsweg 18-20

eveneens karakteristiek, zijn de huizen Op de Fetze 2 (circa 1905), Hogepol 11 (circa 1905), met sectieltegelwerk boven de vensters, en het door J. Timmerman voor A.D. Bosch ontworpen woonhuis Oranjewal 20 (1907). Expressionistische details hebben de huizen Stationsweg 40 (circa 1920), Altenastreek 6 (circa 1930) en Op de Hoogte 8 (circa 1935).

Volkswoningbouw. Aan het eind van de 19de eeuw bouwde men vooral aan de randen van de stad langgerekte rijen arbeiderswoningen. Goede voorbeelden hiervan zijn Karrepad 6-14 en 9-11 (1879) en De Dam 8-18 (1901). Iets rijker uitgevoerd zijn de dwarse arbeiderswoningen Westerbolwerk 16-24 (circa 1900). De in 1906 opgerichte ‘Gemeentelijke Bouwvereniging’ kon pas is 1919 - vooruitlopend op de gemeentegrenswijziging van 1924 - een eerste wijkje buiten de singelgracht laten ontwerpen. Deze Bonifatiusbuurt (Bonifatiusplein en Woudweg) bestaat uit dubbele en driedubbele woningen in goed verzorgde, traditionalistische vormen met expressionistische details, gebouwd in 1921 naar plannen van W.K. de Wijs uit Enschede. Hij ontwierp aldaar - en later ook in Goor - vergelijkbare woningen.

Horeca. Net buiten de Singelgracht aan het Dokkumer Grootdiep staat de voorm. IJsherberg (Harddraversdijk 1) [21]. Dit in oorsprong mogelijk laat-18de-eeuwse pand kreeg in het midden van de 19de eeuw zijn huidige aanzien. Het voorm. hotel ‘De Posthoorn’ (Kleine Breedstraat 2) is een gepleisterd pand uit de eerste helft van de 19de eeuw voorzien van hoekpilasters met aan de bovenzijde opvallende dorische fantasiekapitelen. Het voorm. logement ‘'t Wapen van Oost- en Westdongeradeel (Aalsumerpoort 21), een rond 1860 opgetrokken groot hoekpand, vertoont sobere neoclassicistische vormen. De voorm. herberg ‘Van Sinderen’ (Markt 58) [22] is een fors gepleisterd gebouw uit circa 1880. Het voorm. stationskoffiehuis (Bij 't Station 1) is een eenlaagspand met hoger opgaande middenrisaliet, gebouwd in 1901 met neorenaissance-vormen.

Winkels. Een bescheiden eclectische vormgeving hebben de winkels Hogepol 22 (circa 1865), Suupmarkt 2 (circa 1870), Lange Oosterstraat 6 (circa 1880). Rijker van vormgeving en voorzien van pilasters zijn de rond 1900 aangebrachte winkelpuien van Aalsumerpoort 5 en Vlasstraat 7. De met neorenaissance-elementen uitgevoerde hoekwinkel Vlasstraat 11 dateert uit circa 1890. Een karakteristiek voorbeeld van een winkel in ingetogen jugendstilvormen is Keppelstraat 12-14 uit circa 1905. Expressionistische vormen heeft de voorm. winkel van De Gruyter, Waagstraat 8, gebouwd in 1935 naar ontwerp van A.G. Welsing. Het in traditionalistische vormen opgetrokken drielaags winkelpand Grote Breedstraat 11 is uit circa 1940.

Molens. Op het voorm. Baantjerbolwerk staat de hoge achtkantige stellingkorenmolen De Hoop (Zuiderbolwerk 2) [23], met bakstenen voet en een met riet gedekte houten romp. De molen werd in 1849 gebouwd ter plaatse van een in 1840 gesloopte standerdmolen. Het huidige kruiwerk is afkomstig uit een korenmolen in Uithoorn en is in 1949 aangebracht. De vroeger als korenen pelmolen dienst doende molen is in 1999 gerestaureerd. Op het voorm. Westerbolwerk staat de molen Zeldenrust (Baantjebolwerk 3) [24], een hoge achtkantige stellingmolen met bakstenen voet en een met riet gedekte houten romp. Deze koren- en pelmolen verving in 1862 de in 1861 door brand verwoeste ‘Driepijpstermolen’. De molen is in 1999 gerestaureerd. De dubbele molenaarswoning Vleesmarkt 51-53 werd in 1891 voor F. en M.J. Bakker gebouwd in sober neoclassicistische vormen, vermoedelijk naar plannen van W.G. van der Meer. Even ten zuidwesten van Dokkum staat

[p. 111]

bij het Geestmermeer aan de Woudvaart de 19de-eeuwse poldermolen Marmeermin. De met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel, is in 1968 naar de huidige plaats overgebracht en gerestaureerd. De molen bevat onderdelen van een uit 1892 stammende molen, afkomstig uit Roodkerk.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. sigarenfabriek ‘Bouma’ (Zuiderbolwerk 95-99) [25] bestaat uit een langgerekte fabriek annex pakhuis met veel kleine rondboogvensters, opgetrokken rond 1860 in gele baksteen. Voor directeur S. Bouma verrees in 1933 de riante villa ‘Zonneheuvel’ (Zuiderbolwerk 99), uitgevoerd in zakelijk-expressionistische vormen naar plannen van T. Venstra. De voorm. likeurstokerij ‘F.J. Sonnema’ (Hogepol 24) [26], gebouwd rond 1895, is een eenlaagspand met sierspant en wagendeuren. Uit circa 1900 dateert de voorm. matrassenfabriek (Bij 't Station 2), een fors pand met plat dak en neorenaissance-details. De voorm. drukkerij van de ‘Dokkumer Courant’ (Gasthuisstraat 14) [27] dateert uit circa 1905 en vertoont chaletstijl-elementen.

Pakhuizen. Het rond 1880 gebouwde pakhuis Stenendam 12-22 is voorzien van eclectische details; vergelijkbaar is de detaillering van de rond 1900 opgetrokken pakhuizen Oranjewal 16 en Lange Oosterstraat 13. Verder vertoont Kleine Oosterstraat 16 (1905) neorenaissance-details, heeft Vleesmarkt 47 (1915) - het in gewapend beton opgetrokken kaaspakhuis van G. Roolvink - jugendstil-elementen en Anjelierstraat 7 (1925) expressionistische details.

Sluizen. Uitgevoerd als een ‘pijp’ met sluisdeuren is de Zijl (De Zijl ong.) [28]. Deze als scheiding tussen het zoute water van het Grootdiep en het zoete water van het Kleindiep fungerende sluis werd in 1583 om verdedigingstechnische redenen in oostelijke richting verlegd naar de huidige plek. Gedenkstenen in de sluis herinneren aan de bouw in 1583 en verbouwingen en vernieuwingen in 1715 en 1757. Het Oosterverlaat in de Zuider Ee (bij Schapedijkje 17) is in 1862 aangelegd en in 1969 gerestaureerd. Het als verbinding tussen de stadsgracht en de Aalsumervaart aangelegde Noorderverlaat [29] dateert uit 1876 evenals de met neoclassicistische details uitgevoerde sluiswachterwoning (Rondweg-Noord 20). De sluis is in 1914 gerestaureerd en in 1939 vernieuwd.

Bruggen. De Bontebrug [30] over het Kleindiep is een ijzeren boogbrug voor voetgangers uit 1869. Bij de renovatie in 1986 is het ijzerwerk vernieuwd. De ophaalbrug over de Zuider Ee (bij Schapedijkje 17) is een ijzeren brug met opengewerkte hameipoort uit 1910.

De watertoren (bij Mockmastrjitte 33) verrees in 1958 naar ontwerp van J.J.M. Vegter. De toren heeft een slanke betonnen schacht en twee betonnen vlakbodemreservoirs.

Waterpompen. De uit 1712 stammende Fetzepomp (Markt ong.) [31], met houten ombouw op bakstenen voet, werd oorspronkelijk gevoed door een zoetwaterbron op de Markt en is recent verplaatst. De bekroning wordt sinds 1839 gevormd door een rijkversierde 18de-eeuwse tuinvaas, afkomstig van het landgoed Hartekamp bij Heemstede. De andere van daar afkomstige 18de-eeuwse tuinvaas bekroont de Bonifatiuspomp (bij Bronlaan 42) [32], een driehoekige gietijzeren pomp uit 1884, die wordt gevoed door de Bonifatiusbron in het park van het nabijgelegen Bonifatiusheiligdom.

Het R.K. St.-Bonifatiusheiligdom (Bronlaan 12) [33] bestaat uit een processiepark met kruisweg, kapel en beeld. Gestimuleerd door Titus Brandsma werd in 1925 de Bonifatiusstichting opgericht, die het processiepark liet aanleggen naar plannen van W. te Riele. De oorsprong van de in 1853 tot Bonifatiusbron verheven voormalige Brouwersbron heeft men omgevormd tot een ronde vijver met daar omheen een rotonde. Ten oosten hiervan ligt het eigenlijke processiepark, met een toegangshek op het zogeheten Martelarenveld. Het door kwekerij T.O. Bosgra aangelegde park heeft een vlindervormig padenverloop. De veertien kruiswegstaties met keramische voorstellingen zijn tussen 1935 en 1949 opgericht door J. Maris. De gebruikte kloostermoppen zijn afkomstig van afgebroken middeleeuwse kloosters. Het processiepark is in 1993 gerestaureerd door de Grondmij. De in 1933-'34 naar plannen van

Dokkum, R.K. St.-Bonifatiusheiligdom

H.W. Valk gebouwde bedevaartkapel bestaat uit een combinatie van een forse toegangspoort, een Fries romaans kerkje en een halfrond amfitheater; dit alles uitgevoerd in neoromaanse vormen en met ‘alde friezen’ als bakstenen. De oorspronkelijk open ingang van de kapel kreeg in 1987 een afsluiting. Nabij de bron staat het Bonifatiusbeeld, in 1958-'62 gemaakt door G. Bolhuis.

Begraafplaatsen. De oude Alg. begraafplaats (bij Zuiderbolwerk 117) [34] werd in 1823 gesticht op het voorm. Zuiderbolwerk en is rond 1924 gesloten. Interessant is de zerk (1823) ter herinnering aan de dichter en remonstrantse predikant Dirk Rafaelsz Camphuysen († 1627). De nieuwe Alg. begraafplaats (bij Damwâldsterreedtsje 28) werd rond 1835 gesticht op het gebied van Dantumadeel. Opmerkelijk is het gietijzeren grafteken voor R.I. de Vries († 1838), dat volgens het ‘Romeinse altaarmodel’ is gegoten door gieterij Nering Bögel. Het oorspronkelijk afzonderlijke katholieke gedeelte bevat onder meer een zerk met driepasboog voor S. Klaver († 1915) en een obelisk voor N. Ypma († 1915).

De Herv. kerk van Aalsum (Ealsjum) (Mockamawei 4), gelegen op een rond 1880 grotendeels afgegraven radiale terp ten noorden van Dokkum, is een eenbeukige romaanse kerk met smaller, halfrond gesloten koor en een opengewerkte geveltoren. Van deze oorspronkelijk aan St. Catharina van Alexandrië gewijde kerk werd het schip eind 12de eeuw gebouwd. Midden 13de eeuw verrees een groter koor, voorzien van een rondboogfries op bakstenen kraagsteentjes en een door twee colonetachtige rondstaven gelede apsis. Rond 1500

[p. 112]

heeft men het schip westwaarts verlengd. Bij het herstel in 1822 is vermoedelijk de oorspronkelijke overwelving vervangen door een balklaag met tongewelf. De huidige vensters zijn in 1829 aangebracht en de westgevel is in 1843 vernieuwd en voorzien van de huidige geveltoren, mogelijk naar ontwerp van R.J. Boorsma. In de geveltoren hangt een door Jan Butendiic gegoten klok (1499). De kerk bevat een door de firma W. Vermeulen gebouwd orgel (1906). Op het kerkhof bevinden zich onder meer een zerk voor A.F. Klaver († 1887) en een obelisk voor A.J. Wolters († 1916), geschonken door het Dokkumer muziekkoor. Het toegangshek dateert waarschijnlijk uit 1843.