Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Burgum (Bergum)
(gemeente Tytsjerksteradiel)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen nabij het laat-12de-eeuwse St.-Nicolaasklooster of Barraconvent. Burgum ontwikkelde zich tot een marktcentrum en hoofdplaats van Tytsjerkstradeel. Eind 16de eeuw brak men het klooster af. De kloosterkerk bleef gespaard. De Hillemastate en het Hoge Huys werden eind 18de eeuw gesloopt. Rond 1850 had Burgum het karakter van een streekdorp. Het bestond uit zes buurten met als hoofdkernen Bergumerburen en Nieuwstad en in het zuiden Bergumerdam, waar in 1896 een zuivelfabriek werd

Burgum, Herv. kerk, plattegrond

gebouwd (nu Frico-kaas). Aan de zuidzijde werd in 1949-'51 het Prinses Margrietkanaal gegraven. In 1959 werd Burgum één van de elf industriekernen van Friesland, waarbij vooral aan de zuidzijde nieuwe industrieterreinen tot stand kwamen. Rondom de oude kern zijn nieuwe woonwijken aangelegd.

De Herv. kerk (Nieuwstad 5), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een driebeukige kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. Uit de 12de eeuw - de tijd van de stichting als parochiekerk - resteren de smalle tufstenen toren en een deel van de westgevel. In het midden van de 13de eeuw kreeg de toren een vierde geleding in baksteen. De kerk kreeg een driebeukige opzet en een nieuw koor. Kenmerkend zijn de smalle spitsboogvensters met kraalprofielen en siermetselwerk in de recht gesloten beëindigingen van de zijbeuken. De vergrote kerk ging tevens dienen als kloosterkerk van de Reguliere Koorheren. In de 14de eeuw werden de dwarspanden toegevoegd met behoud van de oostelijke beëindigingen van de zijbeuken. De in 1610-'11 afgebroken zijbeuken zijn bij de ingrijpende restauratie in 1952-'57, naar plannen van A. Baart, om constructieve en esthetische redenen herbouwd. In de zuidmuur wijst een gedenksteen met naam (Johannes van Glinstra) en jaartal op een verbouwing in

[p. 101]

Burgum, Herv. kerk

1707. In de toren hangt een door Jurjen Balthasar gegoten klok (1622).

Inwendig worden het middenschip en het koor gedekt door midden-13de-eeuwse, romano-gotische koepelgewelven met ronde ribben. In het gewelf van de koortravee komen acht ribben samen in een rozet. Op de hoog oprijzende gewelven zijn fragmenten van, voornamelijk ornamentele, beschilderingen bewaard gebleven. Tot de inventaris behoren een preekstoel met getordeerde zuilen (derde kwart 17de eeuw), drie herenbanken - bij de restauratie samengesteld uit tien oorspronkelijk 17de-eeuwse banken - en een door Lambertus van Dam gebouwd orgel (1788). Verder bevat de kerk 17de-eeuwse grafzerken, waarvan enkele voor leden van het geslacht Haersma. Op het omringende kerkhof staan diverse graftekens, waaronder de grafsteen voor Tsjibbe Gearts van der Meulen († 1906), erelid van ‘It Selskip foar Fryske Tael en Skriftekennisse’.

Het voorm. postkantoor (Lageweg 17-19) dateert uit 1906 en is gebouwd naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Het raadhuis (Raadhuiswei 7) is een robuust blokvormig pand met laag bordes, gebouwd in 1935 naar plannen van P. de Vries in zakelijk-expressionistische vormen. De raadzaal heeft drie langwerpige gebrandschilderde vensters van J. Wykmans, met symbolische afbeeldingen van ‘Wijsheid’, ‘Goed Beheer’ en ‘Eensgezindheid’. Aan de achterzijde is het raadhuis in 1982-'85 en in 1992 uitgebreid naar plannen van A. Bonnema. Voor het raadhuis staat een gedenkbank, geplaatst in 1937 ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard.

Glinstrastate (Schoolstraat 83). Dit forse gepleisterde landhuis met eclectische details werd in 1855 gebouwd voor de griffier van het kantongerecht, A.E. Ferf, en zijn vrouw J.E. Kok. Het ligt in een landschappelijke tuinaanleg. Schuin tegenover het landhuis bevindt zich op particulier terrein de grafkelder van de familie Ferf (tegenover Schoolstraat 105), gebouwd in 1859 als uitvloeisel van onenigheid tussen A.E. Ferf en één van de kerkvoogden over aankoop van graven op het kerkhof.

Woonhuizen. Het gepleisterde eclectische herenhuis Lageweg 20 werd in 1866 gebouwd in opdracht van A.E. Ferf voor zijn zoon, mr. H. Ferf. De meeste dorpshuizen zijn eenlaags middenganghuizen, waarvan vermoedelijk Schoolstraat 84, gebouwd in de eerste helft van de 19de eeuw, de oudste is. Andere hebben een dakkapel of hoger opgaand middendeel, zoals: Schoolstraat 17-19 (circa 1850), Schoolstraat 27 (circa 1850) en Schoolstraat 86 (circa 1870). Vergelijkbaar, maar eclectisch van stijl zijn Nieuwstad 48-50 (circa 1870) en Lageweg 56 (circa 1880). De onderwijzerswoning Schoolstraat 103 (1897) is een late variant van dit type. Nieuwstad 11 is een eenvoudige gepleisterde arbeiderswoning met krimp uit circa 1870. De arbeiderswoningen Burgumerdaam 41-47 zijn in 1907 gebouwd in opdracht van de zuivelfabriek; de directeurswoning Burgumerdaam 26 (1907) vertoont enige jugendstil-invloeden. Een combinatie van jugendstil- en neorenaissance-invloeden vertonen Lageweg 21 (circa 1910) en Noordersingel 28 (1912). Notaris J. Elsinga liet in 1923 naar een expressionistisch ontwerp van H. Feddema het woonhuis annex kantoor Lageweg 45 bouwen. Het in 1933 opgetrokken woonhuis Noordersingel 58 heeft een zakelijk-expressionistisch karakter.

Burgum, Boerderij De Plaets

Boerderijen. De kleine kop-rompboerderij Molenweg 1, met karakteristieke voor de puntgevel omlopende goot, heeft in het nokanker de datering ‘1736’. De in 1773 voor Haye Tjallings gebouwde boerderij De Pleats (Schoolstraat 82) heeft een rijk uitgevoerd, dwars geplaatst voorhuis met hoger opgaand middenrisaliet en halsgevel, uitgevoerd in Lodewijk XV-stijl. Het interieur bevat betimmerde kamers en schouwen, waarvan één met tegels. Na een restauratie in 1954, naar plannen van A. Baart, fungeert de boerderij als dorpshuis.