Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Buitenpost (Bûtenpost)
(gemeente Achtkarspelen)

Wegdorp ontstaan in de late middeleeuwen als pleisterplaats langs de weg van Leeuwarden naar Groningen. In de 16de eeuw kreeg het via de Bûtenpostermeerfaert een verbinding met het Kolonelsdiep. Buitenpost ontwikkelde zich tot hoofdplaats van de grietenij Achtkarspelen. Bij het dorp lagen de Herbrandastate (gesloopt 1780) en de Haersmastate (gesloopt rond 1910). Na de aanleg van een spoorlijn in 1866 ontstond een dorpsuitbreiding naar het noorden. Na de Tweede Wereldoorlog is Buitenpost vooral naar het zuiden uitgebreid.

De Herv. kerk (Oude Havenstraat 1) is een forse eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met tentdak. De rond 1200 gebouwde bakstenen toren werd in de 16de eeuw verhoogd, in 1790 hersteld en in 1886 aan de west- en noordzijde beklampt. Het tentdak dateert van de herbouw na een brand in 1956. De huidige, laatgotische kerk met steunberen en hoge en brede vensters ontstond aan het eind van de 15de eeuw. Aan de noordzijde bevindt zich een votiefsteen uit 1446. Na een brand in 1594 werd de kerk in 1611-'13 herbouwd, waarbij men de borstwering heeft verlaagd. De kerk werd in 1843 en 1852 hersteld. Bij de restauratie in 1949-'50, naar plannen van J.J.M. Vegter, is de kerk ontpleisterd. Het interieur wordt gedekt door een stucplafond met koof uit 1875. De kerk bevat een beschadigd, maar belangrijk gotisch doopvont (tweede helft 15de eeuw), met afbeeldingen van Petrus en Paulus, een pelikaan, het Lam Gods en op de onderrand de fasen van het leven. Tot de goed bewaard gebleven inrichting behoren vier 17de-eeuwse herenbanken, een herenbank voor Bouricius-Van Vierssen met overhuiving in Lodewijk XIV-vormen (circa 1739), een preekstoel en doophek (beide 1769) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1877). Verder zijn er diverse 16de- en 17de-eeuwse zerken, vier ruitvormige 17de-eeuwse wapenborden en opvallende grote 18de-eeuwse rouwborden voor leden van de families Scheltinga (1720), Kinnema (1730), Haersma (1744), Bouricius (1757), Humalda (1777) en Acronius (1780).

Op het kerkhof bevinden zich onder meer omhekte stenen voor notaris G. de Jong Posthumus, een grafsteen met molen voor H. Kuipers († 1828) en een omhekt grafperk met zerken voor leden van de familie Kuipers-Siccama.

De Geref. kerk (Voorstraat 15) is een zaalkerk met spitsboogvensters uit 1897, die in 1923 tot een T-vorm werd uitgebouwd.

Het voorm. raadhuis ‘Nijenstein’ (Voorstraat 30) is een fors neoclassicistisch pand met bakstenen pilasters. Het pand werd rond 1850 als kostschool gebouwd. Van 1892 tot 1961 diende het als raadhuis en momenteel dient het als muziekschool.

De voorm. marechausseekazerne (West 22-28) is een langgerekt pand met mansardekap en een enkele topgevel, oorspronkelijk bestaande uit een kantoor met cellen, drie wooneenheden en paardenstallen. Het werd in 1927 gebouwd naar plannen van het tweede Commandement Groningen van de Genie.

Woonhuizen. Het forse, sober neoclassicistische pand Voorstraat 24 werd in 1827 gebouwd en in 1856 verbouwd. Opvallend zijn de zes gietijzeren zuilen die de verdieping dragen. Stationsstraat 19, een eclectisch middenganghuis met hoger opgaand middenrisaliet, werd in 1862 gebouwd voor dr. Greidanus door aannemer Kuipers. Vergelijkbaar, maar met souterrain, is het Jeltingahuis (Stationsstraat 18) uit 1877. Deze voor de herenboer Kuipers gebouwde rentenierswoning maakt sinds 1961 deel uit van het raadhuis van Achtkarspelen. Andere middenganghuizen zijn: Kerkstraat 8 (circa 1880), de woning met notariskantoor Voorstraat

[p. 99]

Buitenpost, Jeltingahuis

13 (circa 1885), Voorstraat 64 (circa 1890) en de voorm. pastorie Voorstraat 28 (1893). Van hetzelfde type, maar met een wolfdak in plaats van een schilddak, zijn: Voorstraat 52 (1865), Voorstraat 40 (circa 1870) en Voorstraat 58 (circa 1875). Het laatstgenoemde huis was het voorhuis van een boerderij en werd rond 1910 verbouwd tot eigen woonhuis en kantoor naar plannen van A. Velding. Hij ontwierp voor dr. Dijkhuis het in 1907 opgetrokken huis Voorstraat 60 met chalet- en jugendstil-elementen. Opvallender jugendstil-elementen, waaronder strekken in groen geglazuurde baksteen boven de vensters, heeft de villa Nieuw Herbranda (Voorstraat 49), gebouwd in 1910 ter plaatse van een afgebroken boerderij. Jugendstil-details hebben het woonhuis Kuipersweg 52 (1910) en de winkel Het Oude Kantoor (Stationsstraat 2-2a; 1915). De villa Stationsstraat 21 werd in 1936 gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen voor H.J. Fernhout naar plannen van D. Kalma en A. Witteveen.

Boerderijen. De fraai gelegen Haersma State (West 2) is een in opzet mogelijk laat-18de-eeuwse stelpboerderij met onderkelderd woongedeelte, bordestrap en omlijste ingang. De villaboerderij Oost 8 heeft een vierkant voorhuis met tentdak uit 1934.

De poldermolen ‘De Mûnts’ (West 1a) is een kleine met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De molen werd in 1870 gebouwd voor de bemaling van de Borgsloterpolder bij Harkstede (G) en werd in 1952 afgebroken. In 1959 is de molen op de huidige plaats herbouwd en in 1994 gerestaureerd.

Buitenpost, Tramremise

De voorm. tramremise (bij Kuipersweg 54) is een in vakwerk uitgevoerde hal met hogere lichtstraat, waarvan het vakwerk beneden is voorzien van baksteen en boven van hout. De in 1867 gebouwde remise is in opdracht van K. Jansen in 1926 op zijn huidige plaats herbouwd.

Het dubbele trafohuisje (Schoolstraat 31a) dateert uit circa 1935.

Parken. De Kruidhof (Schoolstraat 29b) is een voormalige proeftuin voor geneeskundige kruiden, die in 1933 is ingericht. In 1969 heeft men de proeftuin omgevormd tot een te bezichtigen kloostertuin, heemtuin en keukenkruidentuin. Het Haersma de Withpark (Parklaan ong.) is rond 1935 aangelegd in late-landschapsstijl.

De Alg. begraafplaats (bij Kuipersweg 53), gesticht rond 1934, heeft een met riet gedekt houten baarhuisje met expressionistische details.